ΟΡΑΜΑ ΚΑΙ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗ
Μια εισαγωγή στο Ευγενές Οκταπλό Μονοπάτι του Βούδδα
Κεφάλαιο 8
Μέχρι στιγμής ακολουθούσαμε, τουλάχιστον
νοητά, το Ευγενές Οκταπλό Μονοπάτι του Βούδδα, και με το όγδοο και τελευταίο
στάδιο φτάνουμε στο τέλος του μακρινού ταξιδιού μας. Αυτό το τελευταίο στάδιο
ονομάζεται σάμυακ-σαμάντι (παλί: σάμμα-σαμάντι) και συνήθως μεταφράζεται
-μάλλον ανεπαρκώς- ως Σωστός Διαλογισμός. Δε θα προσπαθήσω να δώσω μιαν απλή
μετάφραση της σανσκριτικής λέξεως σαμάντι, έτσι θα αναφερθώ σ' αυτό το στάδιο
του Μονοπατιού απλά, ως Τέλεια Σαμάντι. Ωστόσο, ελπίζω ότι η πραγματική σημασία
της λέξης θα γίνει σαφής διαμέσου της ανάλυσης που θα ακολουθήσει.
Σε γενικές γραμμές, όσο πιο προχωρημένο το
στάδιο πνευματικής εξέλιξης, τόσο λιγότερα έχει να πει κανείς. Αυτή η αρχή
παραμένει σταθερή σ' όλη τη διάρκεια της πνευματικής ζωής. Στις γραφές στα
παλί, φαίνεται καθαρά ότι ο Βούδδας είχε πάρα πολλά να πει για την ηθική,
αναλύοντας λεπτομερώς ερωτήματα προσωπικής διαγωγής, όσον αφορά όμως τη
Νιρβάνα, τον απόλυτο στόχο, είπε ελάχιστα. Πράγματι, δεν υπήρχαν και πολλά να
πει! Έτσι, παρόλο που οι βουδδιστικές γραφές αναφέρονται εκτενώς σε μία
ευρύτατη θεματολογία, αυτά που μας λένε σχετικά με τη Νιρβάνα είναι ελάχιστα. Ο
Βούδδας ήταν μάλλον λακωνικός όσον αφορά αυτό το θέμα. Όντως, όταν τον ρωτούσαν
σχετικά με τη Νιρβάνα ή τη φύση της Φώτισης ή την εμπειρία τού Φωτισμένου συχνά
παρέμενε τελείως σιωπηλός. Στην καθημερινή ζωή βέβαια όσο πιο πολλά έχουμε να
πούμε για κάτι, τόσο πιο σημαντικό το θεωρούμε. Αν ένα ζήτημα θίγεται εκτενώς
στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, όλοι μας νομίζουμε ότι είναι πολύ σημαντικό. Αλλά
με την πνευματική ζωή, όσο λιγότερα έχει να πει κανείς για κάτι ή όσο λιγότερα
είναι ικανός να πει, τόσο πιο ουσιαστική βαρύτητα έχει το ζήτημα.
Αυτή η αρχή ισχύει επίσης και για το
Ευγενές Οκταπλό Μονοπάτι. Μπορούμε να πούμε πολλά για τον Τέλειο Λόγο, την
Τέλεια Συμπεριφορά, και την Τέλεια Εργασία, μπορούμε ακόμα να πούμε πολλά για
την Τέλεια Προσπάθεια και την Τέλεια Επίγνωση, αλλά όταν φτάνουμε στην Τέλεια
Σαμάντι δεν υπάρχουν και τόσα πολλά να πει κανείς. Αφού θα αναφερθώ σε κάποια
-λιγοστά- πράγματα ίσως μετά να βρω καταφύγιο στη σιωπή. Αυτό βέβαια δε θα
γίνει για να μειώσει τη σημασία αυτού του σταδίου αλλά αντίθετα για να του
δώσει μεγαλύτερη έμφαση.
Η λέξη σαμάντι, που παραμένει η ίδια στα
παλί και τα σανσκριτικά, σημαίνει στην κυριολεξία την κατάσταση τού να είναι
κάτι τέλεια στερεωμένο ή εδραιωμένο. Αυτή είναι η πρωταρχική σημασία του όρου
και μπορούμε να τη δούμε με δύο διαφορετικούς τρόπους. Κατά πρώτο λόγο,
μπορούμε να τη δούμε σαν τη στερέωση ή εδραίωση του νου, πάνω σ' ένα
συγκεκριμένο αντικείμενο, σαμάντι, δηλαδή, με την έννοια της αυτοσυγκέντρωσης.
Κατά δεύτερο λόγο, και δω πάμε πολύ πιο μακριά, μπορούμε να τη δούμε σαν να
αντιπροσωπεύει τη στερέωση ή εδραίωση, όχι μόνο του νου αλλά ολόκληρου του
εαυτού μας, σ' ένα συγκεκριμένο επίπεδο συνείδησης ή επίγνωσης. Αυτή είναι
σαμάντι με την έννοια της Φώτισης ή της εξομοίωσης με το Βούδδα.
Στα κείμενα της Τεραβάντα, ή στις γραφές
στα παλί, η λέξη σαμάντι εννοείται συνήθως με την πρώτη έννοια, ως
αυτοσυγκέντρωση ή προσήλωση σ' ένα σημείο. Αλλά στις Σούτρες της Μαχαγιάνας η
λέξη σαμάντι συνήθως χρησιμοποιείται με τη δεύτερη έννοια, αυτή της στερέωσης ή
εδραίωσης στην Απόλυτη Πραγματικότητα. Η λέξη που χρησιμοποιείται αντί για τη
σαμάντι, για να υποδηλώσει προσήλωση σ' ένα σημείο, είναι συνήθως η σάματα, μια
λέξη που θα αναλύσουμε αργότερα.
Έχει ζωτική σημασία να διαφοροποιήσουμε
μεταξύ της λέξης σαμάντι ως αυτοσυγκέντρωσης κατά τη διάρκεια του διαλογισμού,
και σαμάντι ως ολοκληρωτικής μας εδραίωσης στη Φώτιση. Αν δούμε την Τέλεια
Σαμάντι απλά ως καλή αυτοσυγκέντρωση, τότε θα διαστρεβλώσουμε όχι μόνο τη
σημασία αυτού του σταδίου, αλλά επίσης και τη σημασία ολόκληρου του Ευγενούς
Οκταπλού Μονοπατιού. Δυστυχώς, αυτό το λάθος γίνεται συχνά: η Τέλεια Σαμάντι
αποδίδεται ως Σωστή Αυτοσυγκέντρωση, δίνοντας έτσι την εντύπωση ότι η πνευματική
ατραπός και ολόκληρη η πρακτική πλευρά της διδασκαλίας του Βούδδα, όπως αυτή
ενσαρκώνεται στο Ευγενές Οκταπλό Μονοπάτι, βρίσκουν την αποκορύφωσή τους σε μια
απλή ικανότητα αυτοσυγκέντρωσης - αυτό δηλαδή που καταφέρνει ο καθένας στο
εβδομαδιαίο μάθημα διαλογισμού.
Μπορούμε να πάμε ακόμα πιο μακριά και να
πούμε ότι στην εποχή μας κάθε στάδιο του Οκταπλού Μονοπατιού έχει χάσει μεγάλο
μέρος της αξίας και της σημασίας του, λόγω της περιορισμένης ερμηνείας του. Η
συνέπεια αυτής της τάσης, είναι να δίνει την εντύπωση ότι το Ευγενές Οκταπλό
Μονοπάτι δεν έχει και τόσο ενδιαφέρον, δεν είναι δα και τόσο σημαντικό,
κάνοντας τον κόσμο να απορεί πώς είναι δυνατόν να κατέχει κεντρική θέση στη
διδασκαλία του Βούδδα. Για να εκτιμήσουμε τη σημασία του Ευγενούς Οκταπλού
Μονοπατιού, πρέπει να κατανοήσουμε τη σημασία του κάθε σταδίου. Ελπίζω ότι
διαμέσου της ανάλυσής μου κατάφερα να δείξω ότι υπάρχει πολύ μεγαλύτερο βάθος
στο Οκταπλό Μονοπάτι απ' ό,τι υποψιάζονται οι σύγχρονοι υποστηρικτές του.
Η Τέλεια Σαμάντι, το αποκορύφωμα του
Οκταπλού Μονοπατιού, σημαίνει πολύ περισσότερα από καλή αυτοσυγκέντρωση.
Ουσιαστικά, η Τέλεια Σαμάντι αντιπροσωπεύει την πραγμάτωση του Μονοπατιού της
Μετουσίωσης. Αντιπροσωπεύει την κατάσταση της τέλειας και ολοκληρωτικής
μετουσίωσης, σε κάθε επίπεδο και σε κάθε πλευρά της ύπαρξής μας. Με άλλα λόγια
αντιπροσωπεύει το αποκορύφωμα τής διαδικασίας της μετουσίωσης από τη μη φώτιση
ως τη Φώτιση, καθώς επίσης και την ολοκληρωτική και τέλεια διαπότιση κάθε
πλευράς της ύπαρξής μας με την Τέλεια Θέαση, η οποία υπήρξε η αφετηρία μας.
Η Τέλεια Σαμάντι αντιστοιχεί στο θρίαμβο
της Τέλειας Θέασης, σε κάθε επίπεδο της ύπαρξής μας και της συνείδησής μας.
Μόνο αν δούμε την Τέλεια Σαμάντι μ' αυτόν τον τρόπο θα κατανοήσουμε τη σημασία
του Ευγενούς Οκταπλού Μονοπατιού.
Σάματα, Σαμάπατι, και Σαμάντι
Αν και σαμάντι με την έννοια της
αυτοσυγκέντρωσης και σαμάντι με την έννοια της Φώτισης είναι δύο διαφορετικά
πράγματα και καλό θα είναι να μην τα μπερδεύουμε, ωστόσο πρέπει να έχουμε υπόψη
μας ότι το ένα δεν αποκλείει το άλλο. Ίσως να μην κάναμε και μεγάλο λάθος αν τα
περιγράφαμε σαν το χαμηλότερο και το υψηλότερο στάδιο της ίδιας εμπειρίας. Θα
μπορούσαμε επίσης να πούμε ότι, μεταξύ σαμάντι ως αυτοσυγκέντρωση και σαμάντι
ως Φώτιση υπάρχει ένα ενδιάμεσο στάδιο ή επίπεδο, γνωστό διαμέσου των κειμένων
της Μαχαγιάνα ως Σαμάπατι. Στην κυριολεξία Σαμάπατι σημαίνει
"επιτεύγματα" και έχει να κάνει με όλες τις πνευματικές εμπειρίες που
συμβαίνουν διαμέσου του διαλογισμού και δεν φτάνουν ως το επίπεδο της σαμάντι
με την πλήρη έννοια του όρου. Έτσι έχουμε τρεις όρους: σάματα ή
αυτοσυγκέντρωση, σαμάπατι ή επιτεύγματα, και σαμάντι με την πλήρη και
τελειωτική έννοια της Φώτισης. Αυτές οι τρεις καταστάσεις αντιπροσωπεύουν μία
σταδιακή αναβάθμιση της πνευματικής εμπειρίας, και η καθεμιά από αυτές
λειτουργεί σαν βάση και σαν στήριγμα για το επόμενο επίπεδο. Διαμέσου της
ξεχωριστής ανάλυσης αυτών των καταστάσεων θα πάρουμε μια γεύση της φύσεως της
σαμάντι με την έννοια της Φώτισης.
Σάματα
Σάματα κυριολεκτικά σημαίνει ηρεμία,
ωστόσο μερικές φορές μεταφράζεται ως γαλήνευση, ή απλά γαλήνη. Αν την
μεταφράζαμε ως ησυχασμό, δε θα πέφταμε και πολύ μακριά, γιατί είναι μια
κατάσταση βαθύτατης γαλήνης και ησυχασμού όχι μόνο του νου αλλά ολόκληρου του
εαυτού μας. Η διανοητική δραστηριότητα, με την έννοια των ασυνάρτητων σκέψεων ή
της φλυαρίας του νοητικού μηχανισμού, έχει μειωθεί δραστικά ή εξαφανιστεί
τελείως. Η σάματα είναι επίσης μία κατάσταση τέλειας αυτοσυγκέντρωσης ή
νοητικής εστίασης, μία κατάσταση ενοποίησης όλων των ψυχοσωματικών δυνάμεών μας.
Έτσι, αντιστοιχεί στις λεγόμενες τέσσερις ντυάνας, τις τέσσερις καταστάσεις ή
στάδια υψηλότερης συνείδησης για τις οποίες συζητήσαμε στο κεφάλαιο περί
Τέλειας Προσπάθειας.
Η σάματα συνήθως διαιρείται σε τρία
επίπεδα ή βαθμούς: συγκέντρωση πάνω σ' ένα υλικό αντικείμενο, συγκέντρωση πάνω
σε μία νοητή αναπαράσταση ενός υλικού αντικειμένου και ταύτιση με τη νοητή
αναπαράσταση του υλικού αντικειμένου. Για χάρη σαφήνειας θα δώσω ένα
συγκεκριμένο παράδειγμα. Ας υποθέσουμε ότι το αντικείμενο της άσκησής μας, είναι
μια εικόνα του Βούδδα. Η εικόνα είναι το υλικό αντικείμενό μας. Καθόμαστε
μπροστά από την εικόνα και απλά την κοιτάμε δίχως να γουρλώνουμε τα μάτια.
Προσπαθούμε να τη φέρουμε στο επίκεντρο της προσοχής μας, αντιλαμβανόμενοι μόνο
την εικόνα και τίποτε άλλο. Γινόμαστε τυφλοί, κουφοί, και αναίσθητοι για
οποιοδήποτε άλλο ερέθισμα, παραμένοντας ολοκληρωτικά συγκεντρωμένοι στην
εικόνα.
Στο δεύτερο στάδιο κλείνουμε τα μάτια και
βλέπουμε με τη φαντασία μας την εικόνα του Βούδδα με την ίδια καθαρότητα που θα
τη βλέπαμε αν είχαμε ανοιχτά τα μάτια. Αυτό βέβαια απαιτεί εξάσκηση και δεν
είναι το ίδιο εύκολο για τον καθένα. Η εικόνα που βλέπουμε με τη φαντασία μας,
όταν έχουμε κλειστά τα μάτια, αντιστοιχεί στη νοητή αναπαράσταση του υλικού
αντικειμένου. Φτάνουμε σε ένα σημείο, όταν έχουμε συγκεντρωθεί επαρκώς στη
νοητή αναπαράσταση της αρχετυπικής εικόνας, όπου δεν είμαστε σε θέση ν'
αντιληφθούμε τίποτε άλλο.
Στο τρίτο στάδιο επιτείνουμε τη
συγκέντρωσή μας στη νοητή αναπαράσταση του υλικού αντικειμένου. Καθώς συγκεντρωνόμαστε,
όλο σε μεγαλύτερο βαθμό, νιώθουμε να γινόμαστε ένα μ' αυτό, να ταυτιζόμαστε
μαζί του. Τελικά η διάκριση μεταξύ υποκειμένου και αντικειμένου παύει να
υφίσταται και συγχωνευόμαστε με το αντικείμενο της εστίασής μας φτάνοντας σε
μία πλήρη ταύτιση μαζί του.
Χρησιμοποίησα τη συγκέντρωση στην εικόνα
του Βούδδα σαν παράδειγμα της σάματα, γιατί η διαφορά μεταξύ των τριών σταδίων
είναι σαφής. Παρομοίως, σε κάθε είδος άσκησης της συγκέντρωσης αρχίζουμε μ' ένα
υλικό αντικείμενο, προχωράμε στη νοητή αναπαράστασή του και μετά ταυτιζόμαστε
μαζί του, βιώνοντας έτσι τα τρία επίπεδα της σάματα ή ηρεμίας.
Σαμάπατι
Σαμάπατι στην κυριολεξία σημαίνει
"επιτεύγματα" ή εμπειρίες, που αποκτήθηκαν μετά από την άσκησή μας
στο διαλογισμό. Αναπόφευκτα, ο καθένας που ασκείται στην αυτοσυγκέντρωση ή στο
διαλογισμό έχει κάποιες σχετικές εμπειρίες. Το είδος και η ένταση της εμπειρίας
εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την ιδιοσυγκρασία του κάθε ατόμου και δεν
αποτελεί ένδειξη πνευματικής εξέλιξης. Ορισμένοι νομίζουν ότι, αν έχεις πολλές
τέτοιες εμπειρίες, σημαίνει ότι είσαι πολύ πιο προχωρημένος από κάποιον που
έχει μία, δύο ή καθόλου. Τα πράγματα όμως δεν είναι τόσο απλά.
Ο πιο συνηθισμένος τύπος εμπειρίας είναι η
εμπειρία του φωτός. Καθώς εντείνεται η συγκέντρωση μπορεί να δούμε διάφορων
ειδών λάμψεις - συνήθως ένα κιτρινωπό φως, μερικές φορές προς το μπλε και σε
σπάνιες περιπτώσεις κόκκινο ή πράσινο. Αυτό που αποδεικνύουν αυτές οι εμπειρίες
είναι ότι η συγκέντρωση και η επίγνωσή μας έχουν βελτιωθεί κάπως και ότι έχουμε
έρθει σε επαφή μ' ένα επίπεδο που είναι λίγο πιο πάνω από το συνηθισμένο
επίπεδο συνείδησης. Κάποιοι άλλοι, αντί να βλέπουν φώτα ακούν ήχους. Μπορεί ν'
ακούσουν μια μπάσα κρατημένη νότα που να δίνει την αίσθηση ενός μάντρα ή μπορεί
ν' ακούσουν διάφορα λόγια με τέτοια καθαρότητα, σαν να ήταν μια φωνή που τους
μιλάει. Αυτοί που πιστεύουν στο Θεό νομίζουν ότι είναι ο Θεός, αλλά σύμφωνα με
αυτά που μας λέει ο βουδδισμός, αυτοί οι ήχοι ή φωνές πηγάζουν από ένα σχετικά
βαθύ επίπεδο του νου ή της συνείδησής μας.
Άλλο ένα πράγμα που συμβαίνει, ως
αποτέλεσμα της συγκέντρωσης, είναι να αντιλαμβάνεται κανείς διάφορες μυρωδιές.
Μερικές φορές έχει την αίσθηση ότι το δωμάτιο στο οποίο βρίσκεται διαχέεται από
γλυκές μυρωδιές, όπως γιασεμί και τριαντάφυλλο - κάποιες φορές μάλιστα γίνονται
αντιληπτές ακόμα και από τρίτους. Και αυτό είναι μία ένδειξη ότι ο νους μας
έχει καλλιεργηθεί, έχει ευαισθητοποιηθεί, ότι έχει έρθει σ' επαφή μ' ένα
βαθύτερο επίπεδο συνείδησης.
Kαθώς προχωράμε, οι εμπειρίες που βιώνουμε
αλλάζουν. Δε θα αναφερθώ εξαντλητικά σε όλες τις πιθανές εμπειρίες, απλά θα
μιλήσω για μερικές από τις πιο συνηθισμένες. Μπορεί κανείς ξαφνικά να δει
διαφόρων ειδών τοπία να ξετυλίγονται μπροστά στα μάτια του, ορισμένα με λόφους
και δέντρα, που μπορεί να απλώνονται για χιλιόμετρα. Μπορεί να δει ένα ξεκάθαρο
μπλε ουρανό ή γεωμετρικά σχήματα που αναβοσβήνουν ή σχήματα που μοιάζουν με
κοσμήματα ή άλλα σχήματα που μοιάζουν με μαντάλα. Μπορεί επίσης να δει και
διάφορες άλλες μορφές όπως πρόσωπα ή μάτια. Όλες αυτές οι εμπειρίες είναι ιδιαίτερα
συνηθισμένες ακόμα και για άτομα που δεν ασκούνται στο διαλογισμό και στην
αυτοσυγκέντρωση με ιδιαίτερη σοβαρότητα. Επίσης μπορεί κανείς να νιώσει κάτι
τελείως διαφορετικό, όπως μιαν αλλαγή στο βάρος τού σώματός του: μπορεί να
νιώσει τόσο βαρύς ώστε να νομίζει ότι δεν μπορεί να σηκωθεί ή τόσο ελαφρύς ώστε
να νομίζει ότι θα τον πάρει ο αέρας σαν να ήταν πούπουλο. Μπορεί να νιώσει
έντονη θερμότητα ή ψύχρα και μερικές φορές, ακόμα και άλλοι, μπορεί ν'
αντιληφθούν αυτές τις αλλαγές θερμοκρασίας.
Μερικά άτομα που συνεχίζουν να ασκούνται
στο διαλογισμό και τη συγκέντρωση για πολύ καιρό -όχι όμως όλοι, καθώς αυτό
είναι θέμα ιδιοσυγκρασίας- βρίσκουν ότι όχι μόνο ο νους τους ευαισθητοποιείται
σε μεγάλο βαθμό, αλλά ότι επίσης αναπτύσσουν την αντίληψή τους σ' ένα
ασυνήθιστο επίπεδο. Μπορεί να καταλαβαίνουν τις σκέψεις των άλλων ή μπορεί ν'
αναπτύξουν ικανότητες που στη Δύση ονομάζονται τηλεπάθεια και διακοή[1]. Σύμφωνα
με τις βουδδιστικές διδασκαλίες -σύμφωνα μάλλον με τη βουδδιστική εμπειρία-
αυτές οι ικανότητες καλλιεργούνται διαμέσου της άσκησης στο διαλογισμό και της
αυτοσυγκέντρωσης, όταν κανείς ευαισθητοποιείται σε μεγάλο βαθμό. Αλλά πρέπει να
επισημάνω ξανά ότι δεν μπορούν όλοι ν' αναπτύξουν τέτοιες ικανότητες. Ορισμένοι
μπορεί να φτάσουν μέχρι το τέλος -ακόμα και να επιτύχουν τη Νιρβάνα- χωρίς να
έχουν αναπτύξει καμία τους.
Άλλες, ίσως πιο σημαντικές εμπειρίες
σαμάπατι είναι η αίσθηση μιας δυνατής χαράς, ευδαιμονίας, έκστασης και μιας
απερίγραπτης γαλήνης που μας αγκαλιάζει και μας κατακυριεύει. Αυτό συμβαίνει
συνήθως κατά τη διάρκεια του διαλογισμού αλλά μπορεί να συμβεί και άλλες
στιγμές. Ακόμα πιο σημαντικές εμπειρίες -και εδώ η σαμάπατι αρχίζει να
ταυτίζεται με τη σαμάντι- είναι οι εκλάμψεις ενόρασης που μπορεί να έχει
κανείς. Είναι σαν για μια στιγμή να έχει ανυψωθεί ένα πέπλο και μας δίνεται η
δυνατότητα να δούμε στιγμιαία τον κόσμο όπως είναι στην πραγματικότητα - και
μετά το πέπλο ξαναπέφτει. Αλλά έχουμε ήδη πάρει μιαν ιδέα. Μπορεί ξαφνικά να
κατανοήσουμε την αλήθεια μιας διδασκαλίας, που είχαμε ακούσει εδώ και καιρό,
αλλά δεν είχαμε ποτέ κατανοήσει ή βιώσει - κάτι που είχαμε διαβάσει στα βιβλία
και πιστεύαμε ότι το γνωρίζαμε πολύ καλά. Όταν φτάσουμε σε αυτή τη στιγμή της
ενόρασης της αλήθειας, της πραγματικότητας, τότε συνειδητοποιούμε το μέγεθος της
πρότερης άγνοιάς μας. Δεν είναι απλά θέμα μερικής ή έστω και καλής κατανόησης
της αλήθειας. Όταν πραγματικά βλέπουμε, μέσα από μία έκλαμψη ενόρασης,
συνειδητοποιούμε ότι αυτή η αλήθεια δεν έχει απολύτως καμία σχέση με την
αλήθεια που νομίζαμε ότι γνωρίζαμε, διαμέσου των βιβλίων ή αυτών που είχαμε
ακούσει.
Όλες οι εμπειρίες που περιέγραψα είναι
εμπειρίες τύπου σαμάπατι και όπως είδαμε είναι πολλές και διάφορες. Κανείς δεν
τις βιώνει όλες, αλλά όσοι ακολουθούν το δρόμο του διαλογισμού και της
αυτοσυγκέντρωσης βιώνουν τουλάχιστον μερικές.
Σαμάντι
Έχω ήδη αναφέρει ότι η καθαυτό σαμάντι
είναι η άμεση επαφή με την πραγματικότητα ή αλλιώς τη Φώτιση. Μπορούμε να δούμε
αυτή την κατάσταση από διαφορετικές γωνίες. Συχνά περιγράφεται με αρνητικό
τρόπο, για παράδειγμα σαν την καταστροφή των άσραβας. Η λέξη άσραβα (παλί:
άσαβα) σημαίνει μία δηλητηριώδης προκατάληψη, μία ατέλεια της φύσης μας.
Υπάρχουν τρεις άσραβας. Πρώτη είναι η καμάσραβα (παλί: καμάσαβα), μία τάση ή
μια δηλητηριώδης προτίμηση στην επιθυμία ή στον πόθο, με επίκεντρο τις
εμπειρίες που πηγάζουν από τις αισθήσεις. Δεύτερη είναι η μπαβάσραβα (παλί:
μπαβάσαβα), μια τάση ή μια δηλητηριώδης προτίμηση στην εξαρτημένη ύπαρξη - με
άλλα λόγια η προσκόλληση ή επιθυμία για οποιοδήποτε είδος ύπαρξης, που δεν
είναι η Φώτιση. Τρίτη είναι η αβιντιάσραβα (παλί: αβιτζάσαβα), μία τάση ή μια
δηλητηριώδης προτίμηση στην άγνοια, με την έννοια της πνευματικής άγνοιας ή του
πνευματικού σκοταδισμού. Έτσι η καθαυτό σαμάντι περιγράφεται με αρνητικό τρόπο,
ως η έλλειψη αυτών των τριών δηλητηριωδών τάσεων ή προτιμήσεων. Είναι μία
κατάσταση όπου οι αισθήσεις και τα υλικά αγαθά δεν έχουν καμία σημασία: μία
κατάσταση στην οποία δεν υπάρχει επιθυμία για οποιοδήποτε είδος εξαρτημένης
ύπαρξης, κανένα ενδιαφέρον για οτιδήποτε δεν έχει σχέση με τη Νιρβάνα ή τη
Φώτιση, μία κατάσταση χωρίς ίχνος άγνοιας ή πνευματικού σκοταδισμού.
Εκτός από αυτές τις αρνητικές περιγραφές
της σαμάντι υπάρχουν και διάφορες θετικές περιγραφές - εδώ βέβαια πρέπει να
είμαστε συγκρατημένοι, καθώς προσπαθούμε να δώσουμε μια ιδέα για κάτι που
βρίσκεται πέρα από την εκφραστική δύναμη του λόγου. Ορισμένα κείμενα
αναφέρονται σε μία ομάδα από τρεις σαμάντι, με την υψηλότερη σημασία του όρου.
Αυτό δε σημαίνει ότι υπάρχουν τρεις διαφορετικές καταστάσεις που
αλληλοαναιρούνται αλλά μάλλον διαφορετικές απόψεις ή διαστάσεις της ίδιας
σαμάντι.
1. Η
Αψεγάδιαστη Σαμάντι
Η πρώτη από τις τρεις σαμάντι είναι γνωστή
ως η αψεγάδιαστη (παλί και σανσκρ. ανιμίτα). Υποδηλώνει την τέλεια ελευθερία
της κατάστασης της σαμάντι από κάθε σκέψη και κάθε έννοια. Αν μπορούμε να
φανταστούμε μία κατάσταση όπου έχουμε πλήρη και αμιγή συνείδηση, πλήρη και
καθαρή επίγνωση, στο υψηλότερο δυνατό επίπεδο, δίχως ασυνάρτητες σκέψεις -αν
μπορούμε να φανταστούμε το νου μας σαν ένα πανέμορφο, βαθυγάλαζο, πεντακάθαρο
ουρανό δίχως ούτε μία υποψία σύννεφων- κάπως έτσι θα είναι και η εμπειρία της
Αψεγάδιαστης Σαμάντι. Συνήθως ο ουρανός του νου είναι γεμάτος σύννεφα: γκρι
σύννεφα, μαύρα σύννεφα, μερικές φορές σύννεφα καταιγίδας και κάποιες άλλες
επιχρυσωμένα σύννεφα. Η σαμάντι είναι μια κατάσταση δίχως κανένα σύννεφο
σκέψης, δίχως κανένα σύννεφο έννοιας.
2. Η Ισορροπημένη Σαμάντι
Η δεύτερη σαμάντι -ή άποψη ή διάσταση της
σαμάντι- είναι γνωστή ως η ισορροπημένη ή αμερόληπτη (σανσκρ.: απρανιχίτα,
παλί: απανιχίτα). Η Ισορροπημένη Σαμάντι είναι μία κατάσταση όπου κανείς δεν
έχει μία προτίμηση προς μία συγκεκριμένη κατεύθυνση. Απλά παραμένει
ισορροπημένος, σαν μία μπάλα που ισορροπεί σε μία οριζόντια επιφάνεια, δίχως
καμία τάση να κυλήσει από μόνη της σε οποιαδήποτε κατεύθυνση. Ο φωτισμένος νους
-ο νους που έχει εδραιωθεί στη σαμάντι- είναι κάπως έτσι. Δεν έχει καμία τάση ή
πρόθεση προς μία συγκεκριμένη κατεύθυνση, γιατί δε διέπεται από ατομική ή
εγωιστική επιθυμία. Είναι δύσκολο να την περιγράψει με λόγια κανείς, αν φανταστούμε
όμως μια κατάσταση απόλυτου αυθορμητισμού, δίχως την παραμικρή τάση ή παρόρμηση
να κάνουμε κάτι συγκεκριμένο, τότε θα έχουμε προσεγγίσει το πνεύμα της.
3. Η Σαμάντι της Κενότητας
Η τρίτη άποψη ή διάσταση της σαμάντι είναι
γνωστή ως η Σαμάντι της Κενότητας ή σουνυάτα (παλί: σουνάτα). Σουνυάτα δε
σημαίνει κενότητα με την κυριολεκτική έννοια. Σημαίνει πραγματικότητα. Η
σουνυάτα-σαμάντι είναι η κατάσταση της πλήρους και τέλειας πραγμάτωσης, της
απόλυτης φύσης της ύπαρξης, η οποία δεν μπορεί να εκφραστεί με λόγια. Δεν είναι
απλά μια ματιά, όπως στο στάδιο της Τέλειας Θέασης, αλλά μια πλήρης,
ολοκληρωτική και τέλεια πραγμάτωση. Η Σαμάντι της Κενότητας, συνδέεται σε
μερικά κείμενα με την εκαλακσάνα-σαμάντι ή τη Σαμάντι του Ενός Χαρακτηριστικού,
επίσης γνωστή ως Σαμάντι της Ίσης Θεώρησης. Αυτή είναι μια εμπειρία όπου
βλέπουμε τα πάντα σαν να έχουν τα ίδια χαρακτηριστικά. Συνήθως βλέπουμε κάποια
πράγματα ως καλά και κάποια άλλα ως κακά. Κάποια πράγματα θεωρούμε ευχάριστα
και κάποια άλλα τα θεωρούμε δυσάρεστα. Κάποια πράγματα μάς αρέσουν και κάποια
άλλα δεν μας αρέσουν, μερικά πράγματα είναι κοντά ενώ κάποια άλλα είναι μακριά,
μερικά είναι παρελθόντα ενώ άλλα παρόντα και κάποια άλλα μέλλοντα. Με αυτόν τον
τρόπο προσδιορίζουμε τα πράγματα μ' έναν καθορισμένο τρόπο. Αλλά στη Σαμάντι
της Κενότητας αντιλαμβανόμαστε τα πάντα σαν να έχουν τα ίδια χαρακτηριστικά: τα
πάντα είναι σουνυάτα, τα πάντα είναι κατά βάθος αληθινά και τα πάντα είναι κατά
βάθος τα ίδια. Εφ' όσον όλα είναι το ίδιο πράγμα, δεν υπάρχει λόγος να αντιμετωπίζουμε
το καθετί με διαφορετικό τρόπο, μπορούμε ν' αντιμετωπίζουμε τα πάντα με τον
ίδιο τρόπο και έτσι να απολαμβάνουμε μια κατάσταση γαλήνης, ηρεμίας,
σταθερότητας και ανάπαυσης.
Για όσους από σας ενδιαφέρονται για το
Ζεν, και ιδίως για τον Χούι Νενγκ και τη Γραφή του Βάθρου[2] (επίσης
γνωστή ως Σούτρα του Χούι Νενγκ), θα έβρισκαν ενδιαφέρον το γεγονός ότι η
Σαμάντι του ενός Χαρακτηριστικού, καθώς επίσης και η Σαμάντι της Ίσης Θεώρησης,
αναφέρονται σε αυτήν. Και αυτό μας οδηγεί σε μία πολύ σημαντική πλευρά του Ζεν
βουδδισμού. Μπορεί να θυμόσαστε ότι ο Χούι Νενγκ ισχυρίζεται πως σαμάντι και
πράγκνια (ή Σοφία) είναι στην ουσία το ίδιο πράγμα. Λέει ότι η σαμάντι είναι η
πεμπτουσία της πράγκνια και η πράγκνια το αποτέλεσμα της σαμάντι και για να το
αποδείξει, παρομοιάζει τη σαμάντι με ένα λύχνο και την πράγκνια ή Σοφία σαν το
φως του λύχνου.
Αυτή η ταύτιση ή τουλάχιστον η μη δυϊστική
σχέση μεταξύ σαμάντι και πράγκνια, αποτελεί μια πολύ σημαντική διδασκαλία του
Χούι Νενγκ και του Ζεν γενικότερα. Ορισμένοι όμως Δυτικοί μαθητές του Ζεν τη
βρίσκουν δύσκολη και δυσνόητη. Μερικές φορές τη διαστρεβλώνουν, καθώς θεωρούν
ότι η λέξη σαμάντι σημαίνει απλά αυτοσυγκέντρωση και έτσι συμπεραίνουν ότι ο
Χούι Νενγκ εξισώνει τη συγκέντρωση με τη Σοφία, γελοιοποιώντας τη διδασκαλία
του και παραπλανώντας τον κόσμο. Η σαμάντι του Χούι Νενγκ, τουλάχιστον στο
συγκεκριμένο κείμενο, είναι σαμάντι με την υψηλότερη έννοια του όρου: σαμάντι
ως το όγδοο βήμα του Ευγενούς Οκταπλού Μονοπατιού, όπως ήδη την αναλύσαμε. Με
άλλα λόγια σαμάντι σ' αυτό το κείμενο σημαίνει την κατάσταση της πλήρους
ταύτισης με το φωτισμένο τρόπο ύπαρξης. Και αυτό είναι σαφέστατο στη Σούτρα του
Βάθρου. Σ' αυτήν ο Χούι Νενγκ αναφέρει ξεκάθαρα και τονίζει το γεγονός ότι ο
κόσμος παρερμηνεύει τη "Σαμάντι του Ενός Χαρακτηριστικού" με το να
"κάθεται κανείς ήσυχα και να μην επιτρέπει την εμφάνιση σκέψεων". Με
άλλα λόγια νομίζουν ότι σημαίνει απλά αυτοσυγκέντρωση - μια μη αποδεκτή
ερμηνεία για τον Χούι Νενγκ. Αν ήταν απλά συγκέντρωση τότε θα μας εξομοίωνε με
άψυχα αντικείμενα. Η πραγματική σαμάντι, μας λέει, σύμφωνα με τη δικιά του
άποψη, την άποψη του Ζεν ή του Τσαν - είναι κάτι πολύ διαφορετικό. Αυτό βέβαια
δε σημαίνει ότι ο Χούι Νενγκ είναι ενάντια του διαλογισμού σε καθιστή στάση ή
ενάντια της αυτοσυγκέντρωσης. Απλά μας λέει ότι η αυτοσυγκέντρωση ή σάματα, δεν
είναι σαμάντι με την πλήρη και υψηλότερη έννοιά της ή με την αληθινή έννοιά
της. Η αυτοσυγκέντρωση είναι απλά αυτοσυγκέντρωση: δεν είναι η σαμάντι που
σύμφωνα με τη συγκεκριμένη διδασκαλία είναι ταυτόσημη με την πράγκνια. Η
αληθινή σαμάντι, μας λέει ο Χούι Νενγκ, παραμένει αναλλοίωτη κάτω από
οποιεσδήποτε συνθήκες. Δεν είναι κάτι που βιώνει κανείς αποκλειστικά και μόνο
όταν κάνει διαλογισμό.
Και τα τρία στάδια, δηλαδή σάματα,
σαμάπατι και σαμάντι -με την υψηλότερη έννοια- διδάσκονται και εξασκούνται στα
μοναστήρια και στους ναούς του Ζεν. Το Ζεν έχει κοινά τα δύο πρώτα στάδια με
τις υπόλοιπες σχολές του βουδδισμού. Η συγκεκριμένη συνεισφορά του Ζεν
βρίσκεται στη διδασκαλία της σαμάντι με την απόλυτη έννοια του όρου, με την
έννοια δηλαδή του να έχει κανείς ταυτιστεί με το Φωτισμένο τρόπο ύπαρξης, καθώς
επίσης και με τη διδασκαλία της μη δυαδικότητας μεταξύ σαμάντι και πράγκνια.
Το Ευγενές Οκταπλό Μονοπάτι ως μία αθροιστική διαδικασία
Μας είναι πολύ ευκολότερο τώρα να κατανοήσουμε
αυτό που προσπαθούμε να επιτύχουμε ακολουθώντας το Ευγενές Οκταπλό Μονοπάτι του
Βούδδα. Προσπαθούμε να επιτύχουμε ένα ανώτερο επίπεδο ύπαρξης και συνείδησης.
Δεν προσπαθούμε απλά να επιτύχουμε τη "Σωστή Συγκέντρωση". Σκοπός μας
είναι μια ολοκληρωτική μετουσίωση του εαυτού μας, σε κάθε πτυχή και έκφρασή
του, υπό το φως του αρχικού σταδίου της Τέλειας Θέασης. Και φτάνοντας σ' αυτό
το σημείο, σύμφωνα με τα δεδομένα, το στάδιο της Τέλειας Σαμάντι σηματοδοτεί,
αν όχι το αποκορύφωμα της όλης εξελικτικής διαδικασίας, τουλάχιστον το
αποκορύφωμα της όλης διαδικασίας της Ανώτερης Εξέλιξης.
Σ' αυτό το σημείο, νιώθω την ανάγκη να
επιστήσω την προσοχή μου σε μία πιθανή παρεξήγηση. Το Ευγενές Οκταπλό Μονοπάτι
είναι, όπως φαίνεται και από το όνομα του, ένα Μονοπάτι ή μία οδός (σανσκρ.:
μάργκα, παλί: μάγγα) που αποτελείται από οχτώ βήματα ή στάδια και αποτελεί την
πεμπτουσία της πνευματικής ζωής για το βουδδισμό. Η συγκεκριμένη ορολογία είναι
ιδιαίτερα συνηθισμένη στο βουδδισμό, αλλά πρέπει να προσέξουμε μήπως πάρουμε
στην κυριολεξία κάτι που είναι απλά ένα σχήμα λόγου. Μπορούμε να παρασυρθούμε
τόσο εύκολα από τις λέξεις και να τις πάρουμε στην κυριολεξία. Όντως, η
πνευματική ζωή έχει να κάνει με την πορεία μας πάνω σ' ένα συγκεκριμένο
μονοπάτι, πηγαίνοντας από το ένα στάδιο στο άλλο. Αλλά από την άλλη η
πνευματική ζωή δεν είναι ακριβώς έτσι. Όταν ακολουθούμε ένα μονοπάτι, αφήνουμε
πίσω μας τα προηγούμενα στάδια, καθώς νομίζουμε ότι τα εξαντλήσαμε. Αλλά τα
πράγματα είναι διαφορετικά με το πνευματικό μονοπάτι γιατί λειτουργεί
αθροιστικά, σαν μία μπάλα χιονιού που όσο την κυλάς τόσο μεγαλύτερη γίνεται.
Δεν ξεκινάμε απλά με την Τέλεια Θέαση, για να την αφήσουμε και να προχωρήσουμε
στο Τέλειο Συναίσθημα όταν νομίζουμε ότι τελειώσαμε με αυτήν, κ.τ.λ. Τα
πράγματα δεν είναι ούτε κατά διάνοια έτσι, αν και αναπόφευκτα, πολλές φορές, τα
βλέπουμε μ' αυτόν τον τρόπο. Η πνευματική ατραπός είναι στην πραγματικότητα μια
αθροιστική διαδικασία, μία διαδικασία ανάπτυξης και επέκτασης και κατά κάποιο
τρόπο ακολουθούμε όλα τα στάδια του Οκταπλού Μονοπατιού ταυτόχρονα.
Πώς γίνεται αυτό; Ας υποθέσουμε ότι έστω
και για μία στιγμή, έχουμε την εμπειρία της Τέλειας Θέασης. Μπορεί να συμβεί
όταν κάνουμε διαλογισμό ή όταν περπατάμε στην εξοχή ή όταν ακούμε μουσική ή
ακόμα καθώς σταματάμε στη μέση του κυκλοφοριακού. Άσχετα από τις συνθήκες,
επιτυγχάνουμε αυτή την εμπειρία της Τέλειας Θέασης. Κάτι ανοίγει μέσα μας και
για ένα κλάσμα δευτερολέπτου βλέπουμε τα πράγματα όπως είναι. Για ένα κλάσμα
δευτερολέπτου βρισκόμαστε σ' επαφή με κάτι Απόλυτο -ίσως και την
Πραγματικότητα. Αλλά τι έπεται αυτής της εμπειρίας; Η αίσθηση της Τέλειας
Θέασης επηρεάζει τα συναισθήματά μας και, τουλάχιστον μέχρις ενός σημείου,
αναπτύσσεται το Τέλειο Συναίσθημα - το δεύτερο βήμα του μονοπατιού. Επίσης
επηρεάζει και το λόγο μας, κάνοντάς τον να μοιάζει με τον Τέλειο Λόγο. Και μετά
φτάνει στη συμπεριφορά μας, αλλάζοντάς την έμμεσα και ανεπαίσθητα. Αλλάζουμε με
όλους αυτούς τους τρόπους. Κάποια άλλη στιγμή -ίσως εβδομάδες, μήνες ή χρόνια
μετά- βιώνουμε ξανά την Τέλεια Θέαση και η όλη διαδικασία επαναλαμβάνεται.
Επηρεαζόμαστε ακόμα περισσότερο από την Τέλεια Θέαση. Τα συναισθήματά μας
μοιάζουν περισσότερο με το Τέλειο Συναίσθημα, ο λόγος μας μοιάζει περισσότερο
με τον Τέλειο Λόγο και έτσι η διαδικασία συνεχίζεται.
Στην αρχή αυτής της σειράς διαλέξεων
επισήμανα ότι άνγκα σημαίνει μέλος και όχι βήμα ή στάδιο, έτσι
άρυα-αστανγκίκα-μάργκα (παλί: άρυια-αττχανγκίκα-μάγκα) είναι το οκταμελές
μονοπάτι και όχι το μονοπάτι των οκτώ ξεχωριστών και διαδοχικών βημάτων ή
σταδίων. Έτσι, η πνευματική ζωή μοιάζει περισσότερο με μία διαδικασία
ανάπτυξης, με την εξέλιξη ενός ζωντανού οργανισμού, παρά με κάποιον που
μεταβαίνει από το ένα στο άλλο στάδιο του μονοπατιού ή από το ένα σκαλοπάτι στο
επόμενο.
Η πνευματική ανάπτυξη είναι σαν την
ανάπτυξη ενός δέντρου. Πρώτα έχουμε το βλαστάρι που ριζώνει στη γη. Μια μέρα
πέφτει βροχή, ίσως και καταρρακτώδης βροχή. Η βροχή απορροφάται από τις ρίζες
του βλασταριού, ο χυμός ανεβαίνει και απλώνεται στα κλαδιά του και έτσι το
δέντρο μεγαλώνει. Η ανάπτυξή του σταματάει μέχρι που να ξαναβρέξει. Αυτή τη
φορά όμως ο χυμός ανεβαίνοντας φτάνει πέρα από τα κλαδιά του και φυλλαράκια
αρχίζουν να ξεπετάγονται. Αν δε βρέξει για κάποιο χρονικό διάστημα μπορεί ν'
αρχίσει να δείχνει σημάδια ξήρανσης αλλά κάποτε θα ξαναβρέξει -μπορεί ακόμα και
να βρέξει καταρρακτωδώς- και τότε ο χυμός θα προχωρήσει πέρα από τα κλαδιά και
τα φύλλα δίνοντας τροφή στα πρώτα λουλούδια. Με παρόμοιο τρόπο ακολουθεί κανείς
το Οκταπλό Μονοπάτι. Πρώτα έχουμε μια πνευματική εμπειρία, μία ματιά στην Πραγματικότητα
ή με διαφορετικά λόγια μία στιγμή Τέλειας Θέασης. Αυτό αντιστοιχεί στη βροχή.
Και όπως ο χυμός ανεβαίνει και απλώνεται στα κλαδιά έτσι και η Τέλεια Θέαση
σταδιακά μετουσιώνει τις διαφορετικές πλευρές του εαυτού μας. Το συναίσθημα
μετουσιώνεται, ο λόγος μετουσιώνεται, η συμπεριφορά και η εργασία
μετουσιώνονται - ακόμα και η βούληση και η επίγνωσή μας μετουσιώνονται. Ως
αποτέλεσμα αυτής της στιγμής Τέλειας Θέασης, ολόκληρος ο εαυτός μας
μετουσιώνεται σε κάποιο βαθμό.
Αυτή η διαδικασία επαναλαμβάνεται ξανά και
ξανά, σε όλο και υψηλότερα επίπεδα, μέχρι να μεταμορφωθούμε ολοκληρωτικά, να
μην έχει μείνει τίποτα στάσιμο. Το φως της Φώτισης έχει διεισδύσει μέσα μας.
Αυτό είναι το στάδιο της Τέλειας Σαμάντι - το στάδιο όπου ολόκληρος ο εαυτός
μας και ολόκληρη η συνείδησή μας συνταυτίστηκαν με την αρχική Τέλεια Θέαση, για
να μετουσιωθούν και να μεταμορφωθούν, ακολουθώντας μια πορεία από τα κατώτερα
προς τα υψηλότερα επίπεδα. Το Μονοπάτι έχει πλέον επιτελέσει πλήρως το σκοπό
του -έχει γίνει ο Στόχος- και η όλη διαδικασία της Ανώτερης Εξέλιξης έχει
τελειοποιηθεί.
Έτσι φτάνουμε στο τέλος του ταξιδιού μας ή
τουλάχιστον φτάνουμε στο τέλος του ταξιδιού μας στη φαντασία μας. Ελπίζω ότι
αυτό το φανταστικό ταξίδι, στο οποίο είχαμε την παρέα τόσων συνοδοιπόρων, υπήρξε
χρήσιμο όχι μόνο σ' αυτούς που προσπαθούν εδώ και καιρό να ακολουθήσουν το
Μονοπάτι, αλλά και στους νεοφερμένους στη μελέτη και στην άσκηση της
διδασκαλίας του Βούδδα, και ότι θα τους βοηθήσει να το ακολουθήσουν όχι μόνο
στη φαντασία, αλλά και στην πραγματικότητα.
- - - - - - -
End of Sangharakshita, Vision and Transformation translated into Greek by
Spiros Doikas Copyright (C) 1999 by Spiros Doikas & Afaton Publications
Eκδόσεις Άφατον, 1999 © Σπύρος Δόικας
[1]
(clairaudience) Η ικανότητα να ακούμε κάτι που συμβαίνει μακρυά μας, αντίστοιχη
της τηλεσκοπίας (remote viewing) που έχει να κάνει με την όραση. [Σ.τ.Μ.]
[2]
Έχει μεταφραστεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Aldebaran με τον τίτλο
"Ζεν: Η Τεχνική της Αιφνίδειας Φώτισης", (βλ. Βιβλιογραφία) [Σ.τ.Μ.]
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου