ΕΠΙΛΕΚΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΑΠΟ ΤΗ ΣΟΦΙΑ ΤΗΣ
ΤΕΛΕΙΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΒΟΥΔΔΙΣΜΟΥ ΜΑΧΑΓΙΑΝΑ
ΜΕΡΟΣ 1ο [Πρόλογος & Εισαγωγή]
Διαλεγμένα, Διευθετημένα και
Μεταφρασμένα στην Αγγλική κατευθείαν από τη Σανσκριτική, από τον Δρ. ΕΝΤΟΥΑΡΝΤ
ΚΟΝΤΖΕ
Ελληνική απόδοση – Επιμέλεια: ΦΙΛΗΜΩΝ Π.
ΡΟΣΣΗΣ
ΠΥΡΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΑΘΗΝΑ 1988
ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΝΤΜΗΣΕΩΝ
Αρ. – αριθμός, Δρ. – Δόκτωρ, κ. «κύριος
ή κυρία (αναλόγως), κ.λ. – κατά λέξη, κ.τ.λ. – και τα λοιπά, μ.Χ. – μετά Χριστό,
No – νούμερο, π.Χ. – προ Χριστού, σελ. – σελίδα, σσ –
σελίδες,
Σ.τ.Μ. « σημείωση του μεταφραστή, Σ.τ.Τ. Σοφία της Τελειότητας, υπ’
αριθμ. – υπ’ αριθμόν
Επίσης βλέπε και την υποσημείωση υπ’
αριθμόν (1) στη σελίδα 16.
ΠΡΟΜΕΤΩΠΙΔΑ
ΠΡΑΖΝΑ ΠΑΡΑΜΙΤΑ ΡΟΥΠΑ
Το τετράχειρο αυτό άγαλμα της Πράζνα Παραμίτα. επί του παρόντος (1954), βρίσκεται στην κατοχή του κ. και της κ. Κρίσιμος Χάμφρεύ. Κατασκευάστηκε στο Νεπάλ σε εποχή που δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί. Είναι φτιαγμένο από συμπαγή μπρούντζο, πράγμα που από μόνο του φανερώνει ότι κατασκευάστηκε κατά τη νεώτερη εποχή. Ο κ. Σινταμόνι Καρ σχεδίασε το άγαλμα κατά τον ένατο προς το δέκατο αιώνα, ενώ εγώ προσωπικά πιστεύω ότι γίνεται κανείς ακριβέστερος αν προσδιορίσει τη χρονολογία κατασκευής ανάμεσα στο δωδέκατο με δέκατο τρίτο αιώνα.
Τα δύο κεντρικά χέρια είναι
σε στάση διδαχής του Ντάρμα. Από τα επιπλέον χέρια, το δεξιό κρατάει ένα
ροζάριο κομποσκοίνι (κάτι σαν κομπολόι) προσευχών (το οποίο δεν
υπάρχει εδώ) και το αριστερό ένα βιβλίο, το οποίο φαίνεται πως
είναι ένα χειρόγραφο εγκόλπιο της Πράζνα Παραμίτα. Σε πολλές Βουδδιστικές
χώρες, το κομποσχοίνι-κομπολόϊ είναι ένα απαραίτητο στοιχείο του εξοπλισμού και
των μοναχών και των λαϊκών (κάτι ανάλογο σαν το ροζάριο των Δυτικών μοναχών).
Αρκετοί Δυτικοί Βουδδιστές δεν έχουν ακόμη δεχτεί σε ικανοποιητικό βαθμό τη
σημαντικότητα του και πολύ συχνά πιστεύουν ότι μπορούν να κάνουν και χωρίς
αυτό. Όμως. είναι απόλυτα απαραίτητο για την περισυλλογή πάνω στους στίχους της
Πράζνα Παραμίτα. Το αυθεντικό κομποσχοίνι-κομπολόϊ έχει 108 χάντρες (τα δώδεκα
σημεία του ζωδιακού κύκλου πολλαπλασιασμένα με τους εννέα πλανήτες), αλλά για
λόγους καθαρά καλλιτεχνικούς αυτό που είναι στα χέρια της Πράζνα Παραμίτα.
περιορίζεται στις δεκαέξι ή κάπως περισσότερες. Το τρίτο μάτι είναι
το -μάτι της σοφίας», το οποίο σε αυτή καθαυτή τη Σούτρα, έχει κατά κάποιο
τρόπο κρυπτογραφικά οριστεί, σαν την όραση με την οποία κανείς δεν βλέπει το
ντάρμα. δεν γνωρίζει το ντάρμα και δεν διακρίνει το ντάρμα. Παραδοξολογώντας
λιγότερο τα σχόλια, περιγράφουν το «μάτι της σοφίας- σαν την ικανότητα να
γνωρίζει τον αληθινό χαρακτήρα της πραγματικότητας. Το στέμμα φανερώνει
ότι η Πράζνα Παραμίτα θεωρείται σαν ένας προχωρημένος Μποντισάττβα, που έχει
φτάσει στο όγδοο στάδιο και έχει κυριαρχήσει στον κόσμο. Η καθιστή
στάση είναι η πιο κατάλληλη για διαλογισμό και υποτίθεται ότι ένας
άνθρωπος ο οποίος έχει κατανοήσει την Τέλεια Σοφία, δεν φεύγει από την
κατάσταση της διαλογιστικής έκστασης ενώ είναι απασχολημένος σε εργασίες για
χάρη της ευημερίας των ζωντανών όντων. Αυτά είναι τα κύρια σημεία του εικονογραφικού
ενδιαφέροντος.
Από καλλιτεχνικής πλευράς (το άγαλμα)
αυτό. είναι μια από τις καλύτερες απεικονίσεις της Πράζνα Παραμίτα που έχω δει
ποτέ μου. Καμιά φωτογραφία δεν μπορεί να το δικαιώσει και να μας δώσει μια ιδέα
της λεπτότητας των χαρακτηριστικών, των Νοτίων μάλλον Ινδιών και των κοσμημάτων
και της λάμψης της χρυσής επιφάνειας ή ακόμη της συμμετρίας και της μαγείας των
αναλογιών.
Θα ήταν ίσως χρήσιμο να προσθέσω δυο
ακόμη παρατηρήσεις για την προϊστορία αυτού του αγάλματος:
Πρώτον, το σχέδιο των λατρευτικών
απεικονίσεων, δεν αφέθηκε στην αυθαίρετη φαντασία συγκεκριμένων καλλιτεχνών,
αλλά ήταν αυστηρά προκαθορισμένο μια για Πάντα, με ντοκουμέντο αποκαλούμενα
Σαντάνας. Το Σαντάνα το οποίο περιγράφει την τετράχειρη Πράζνα Παραμίτα, έχει
μεταφραστεί από το Δρ. Σνέλλγκροουβ σαν ο αριθμός 191 του «Βουδιστικά
Κείμενα δια μέσου των Αιώνων και διαβάζοντας το κανείς, έρχεται να
αποδεχτεί τη γιόγκικη προϊστορία αυτών των απεικονίσεων, Εδώ ωστόσο, έχουμε μια
από τις ελάχιστες περιπτώσεις όπου η καλλιτεχνική εκτέλεση, διαφέρει από τους
κανόνες. Σύμφωνα με το Σαντάνα. το δεύτερο δεξιό χέρι αντί να κρατάει ένα
κομποσχοίνι. θα πρέπει να είναι ανασηκωμένο σε μια στάση, η οποία να εκφράζει
το δώρο της εμπιστοσύνης στους άλλους και την οποία μπορούμε να δούμε π.χ. στο
φημισμένο άγαλμα του Βούδδα από τον Ματθούρα. Ένα ενδιαφέρον για καλλιτεχνική
συμμετρία πρέπει να έχει παρακινήσει τους καλλιτέχνες να απέχουν από αυτή την
προδιαγραφή, η οποία έχει παρατηρηθεί μόνο σε ορισμένα μεμονωμένα παραδείγματα
της Λαμαϊστικής κεφαλαιογραφής.
Κατά δεύτερο λόγο. Βουδδιστικές
απεικονίσεις πολύ σπάνια βρίσκονται μοναχές τους, και σχεδόν αποκλειστικά
σχηματίζουν το μέρος ενός συνόλου. Το τετράχειρο άγαλμα της Πράζνα Παραμίτα
απαντάται συχνά σε χειρόγραφο της περιόδου Πάλα, κι έπειτα είναι περιτριγυρισμένο
από υπέροχα Τάρας. Σαν ένα άγαλμα είναι φυσιολογικά ένα μέρος από τη φημισμένη
Τριάδα, η οποία αποτελείται από το Βούδδα. το Ντάρμα και το Σάμγκα. Ιεροφυλάκια
του Νεπάλ περιέχουν συχνά αυτή την Τριάδα με το Βούδδα στο κέντρο, στα δεξιά
του την τετράχειρη Πράζνα Παραμίτα που αντιπροσωπεύει το Ντάρμα. και στα
αριστερά του τον τετράχειρο Αβαλοκιτεσθάρα που αντιπροσωπεύει το Σάμγκα. Σ’
αυτές τις Τριάδες η απεικόνιση του Αβολοκιτεσβά-ρα κατασκευαστικά, είναι ευθέως
ανάλογη με αυτή της Πράζνα Παραμίτα. αλλά ο Αβαλοκπεσβάρα είναι γένους
αρσενικού, τα κεντρικά χέρια έχουν πολεμική έκφραση, και το επιπλέον αριστερό
χέρι κρατά ένα λωτό. Μ’ αυτόν το συμβολισμό οι Μαχαγιανιστές του Νεπάλ, καθώς
επίσης και οι των άλλων χωρών, επιθυμούσαν να εκφράσουν την ιδέα ότι η Πράζνα
Παραμίτα είναι η ουσία του Ντάρμα, και ότι η ουσιαστική λειτουργία του Σάμγκα
είναι να ενεργεί από ένα αίσθημα Συμπάθειας προς τα άλλα όντα. Κατά πάσα
πιθανότητα το άγαλμα που έχω εδώ. σχολιάστηκε σαν χωριστό μέρος μιας τέτοιας
Τριάδας και είναι χρήσιμο να το θυμάται κανείς, όταν προσπαθεί να καταλάβει την
πνευματική του μοναδικότητα.
ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗ
Από ότι γνωρίζω, η παρουσία Μαχαγιόνα Βουδδιστικών Κειμένων δεν είναι καινούργια υπόθεση για τη χώρα μας. Παρόλα αυτά. δεν υπήρχε μέχρι τώρα μια γενική άποψη των διδασκαλιών της Πράζνα Παραμίτα. Το ανά χείρας έργο έρχεται να καλύψει αυτό το κενό. Γιατί μολονότι απαρτίζεται από επιλογές αποσπασμάτων, εν τούτοις η ποικιλία, η διευθέτηση και η αλληλουχία τους είναι σχεδιασμένη πολύ προσεκτικά από τον Δρ. Ε. Κόντζε, με τέτοιο τρόπο, ώστε ο αναγνώστης να μπορεί τελικά να έχει μια ολοκληρωμένη γενική άποψη της όλης διδασκαλίας. Τα 130 εδάφια αυτού του έργου έχουν επιλεγεί από τις 13 κυριότερες Σούτρες της Πράζνα Παραμίτα οι οποίες και αναφέρονται στη σελίδα 189. Μία από αυτές, η Χριντάγια. αναφέρεται εδώ ολόκληρη στο εδάφιο 54. Έτσι, η εργασία αυτή. θα μπορούσε ίσως να θεωρηθεί σαν άλλη μια επιπλέον έκδοση, συντομευμένης Πράζνα Παραμίτα Σούτρας. ή ακόμα καλύτερα σαν μια ολοκληρωμένη γενική επισκόπηση της αρχαίας αυτής Σοφίας.
Αθήνα. Οκτώβριος του 1987 Ο μεταφραστής
ΦΙΛΗΜΩΝ Π. ΡΩΣΣΗΣ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Ένας αριθμός αυτών των επιλογών, ίο ένα
πέμπτο περίπου του συνόλου, έχει δημοσιευτεί προηγουμένως στο τμήμα της
Μαχαγιάνα του βιβλίου ·Βουδδιστικά Κείμενα δια μέσου των Αιώνων, μια
Ανθολογία η οποία εκδόθηκε το 1954. Τα εδάφια αυτά δεν μπορούσαν εδώ να
παραλειφθούν, γιατί διαφορετικά η πολύ προσεκτικά σχεδιασμένη ισορροπία των
αναγνωσμάτων θα είχε καταστραφεί. Κατά το 1952. στην τελευταία έκδοση των -Σκαλοπατιών-, η
Μπικσού Σανγκαρακσΐτα του Καλιμπόνγκ. άρχισε να εκτυπώνει αυτές τις επιλογές
των αποσπασμάτων από την Πράζνα Παραμίτα. Τα κεφάλαια τελείωσαν γρήγορα, αλλά
μόνο το πρώτο τεύχος εκδόθηκε. Το τόλμημα αυτό τώρα. το έχει αναλάβει η
Βουδδιστική Εταιρεία του Λονδίνου. Τόλμημα το οποίο ξεκίνησε πριν από εννέα
χρόνια από τις σελίδες του περιοδικού της ·Δε Μιντλ Γουέϊ- (Η
Μέση Οδός), με δύο άρθρα για τη -Γραπτή προϊστορία της Χριντάγια Σούτρα-. Στο
ανά χείρας έργο. έχω προσθέσει μέσα στην εισαγωγή, τρία άρθρα από το
περιοδικό «Δε Μιντλ ΓουέΙ- της περιόδου 1952-1953.
Ο μεταφραστής έχει γοητευτεί από αυτά τα
κείμενα, ήδη από την περίοδο της νεότητας του και μετέπειτα. Κατόπιν αυτού έχει
αφιερώσει είκοσι πέντε χρόνια από τη ζωή του στη λόγια και σχολαστική έρευνα
αυτών των κειμένων, πιστεύοντας ότι έχει ελάχιστα παραβιάσει το γράμμα τους.
Όσον αφορά το πνεύμα τους ποιος ξέρει…
Οκτώβριος
1954 ΕΝΤΟΥΑΡΝΤ ΚΟΝΤΖΕ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΑΓΓΛΩΝ ΕΚΔΟΤΩΝ ΣΤΗ ΔΕΥΤΕΡΗ
ΕΚΔΟΣΗ
Η συνοπτική αυτή εργασία, πρωτοεκδόθηκε
το 1955. και για αρκετό καιρό έμεινε εκτός έκδοσης. Είναι παράδοξο το γεγονός
ότι μέχρι σήμερα ακόμη, αποτελεί το μόνο εγχειρίδιο στην Αγγλική γλώσσα, το
οποίο δίνει τουλάχιστον μια ιδέα του βάθους και της εμβέλειας της φημισμένης
φιλολογίας της Πράζνα Παραμίτα. και αυτό από ένα συγγραφέα αναγνωρισμένο σαν
αυθεντία στο είδος. Γι’ αυτό είμαστε περήφανοι που παρουσιάζουμε αυτή την
έκδοση.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
I. Η ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ ΠΑ ΤΗ ΣΟΦΙΑ ΤΗΣ
ΤΕΛΕΙΟΤΗΤΑΣ
Η φιλολογία πάνω στη Σοφία της
Τελειότητας, απέραντη, βαθιά και ζωτική για την κατανόηση της Μαχαγιάνα, μέχρι
στιγμής έχει μάλλον απορριφθεί από τους Δυτικούς μελετητές. Ο φιλολογικός τύπος
αυτών των κειμένων είναι ξένος προς τις Ευρωπαϊκές συνήθειες, ενώ το δόγμα τους
συγκρούεται με τις αξιώσεις των πρακτικών ανθρώπων οπουδήποτε και ιδιαίτερα με
τις συνήθειες της σκέψης που επικρατούν σ’ αυτή την τεχνολογική εποχή Παρόλα
αυτά μερικοί άνθρωποι εδώ και εκεί, αισθάνονται γοητευμένοι με το τελείως
απόκοσμο αυτού του τύπου της σκέψης. Οι άνθρωποι αυτοί μπορούν να δουν ευνοϊκά
και να καλωσορίζουν κάποιες (ίσως) περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την
Ινδική φιλολογία.
Μια επισκόπηση της όλης φιλολογίας δεν
έχει επιχειρηθεί ποτέ πριν. αλλά η γνώση της έκτασης και της ανάπτυξης αυτών των
κειμένων είναι προφανώς το πρώτο βήμα για την κατανόηση τους. Η απαρίθμηση των
τίτλων τους ίσως είναι πληκτική, αλλά είναι απαραίτητη για την πληροφόρηση. Ένα
απειροελάχιστο μέρος αυτής της φιλολογίας έχει μεταφραστεί μέχρι τώρα σε
Ευρωπαϊκές γλώσσες. Ακόμη και για έναν λόγιο δεν είναι εύκολα προσιτή Για ένα
μεγάλο μέρος της φιλολογίας αυτής θα πρέπει ν’ ανατρέξει κανείς σης τεράστιες
ορθογώνιες κεφάλα ιογραφές του Κανζούρ. στις πυκνογραμμένες κινέζικες σελίδες
του ΤαΙ-σό Ισσακίγιο, ή σε Σανσκριτικά χειρόγραφα, συχνά δυσανάγνωστα και
ανακριβή και ακόμη διασκορπισμένα στις βιβλιοθήκες της Ευρώπης και της Ασίας.
Πάνω από χίλια χρόνια χρειάστηκαν να
περάσουν για να συγκροτηθούν τα κείμενα της Πράζνα Παραμίτα. Το διάστημα αυτό
χοντρικά, διακρίνεται σε τέσσερις φάσεις: 1. Η εκπόνηση του βασικού κειμένου (100
π.Χ. μέχρι 100 μΧ), 2. Η εξάπλωση αυτού του κειμένου (100 μ.Χ. μέχρι 300 μ.Χ.).
3. Η επανάληψη του δόγματος σε σύντομες Σούτρες και σε στιχουργημένες
Περιλήψεις (300-500 μΧ), 4. Η περίοδος της Ταντρικής επιρροής και
της συγκρότησης των Σχολίων (500-1.200 μΧ).
1. Το παλαιότερο κείμενο είναι η Σοφία
της Τελειότητας σε 8.000 γραμμές (Σ.. Κ., θ., γ., γερ.. Δμ)’. σε
τριάντα δύο κεφάλαια.
Οι περισσότερες από τις Σούτρες αυτής
της κατηγορίας, αν και είναι σε πεζό λόγο. έχουν ονομαστεί σύμφωνα με τον
αριθμό των Γραμμών (σλόκα) τον οποίον περιέχουν. Ένα σλόκα έχει τριάντα δύο
συλλαβές. Η Αγγλική μετάφραση είναι περίπου 110.000 λέξεις. Μερικά μέρη αυτής
της βασικής Πράζνα Παραμίτα πιθανόν να χρονολογούνται από το 100 π.Χ. Αλλά
τμήματα προστέθηκαν αργότερα, και ίσως να χρειάστηκαν δύο περίπου αιώνες για να
συντεθεί ολόκληρη. Το κείμενο αυτό. είναι πολύ πιθανόν να έλκει την καταγωγή
του από τους Μαχασανγκίκας του Νότου, στη χώρα Ανντρας, στον ποταμό Κίστνα
κοντά στο Αμαραβάτι. Λέγεται ότι είναι το -δεύτερο γύρισμα του Τροχού του
Νόμου- σύμφωνα με τη διδασκαλία της Χιναγιάνα Το δόγμα της κενότητας στις
πολλές του διακλαδώσεις, είναι κυρίως τοπικό.
Μια έμμετρη περίληψη της πρωτότυπης
Πράζνα Παραμίτα, ή μάλλον των πρώτων της είκοσι οκτώ κεφαλαίων,
ονομάζεται -Στίχοι της Συσσώρευσης των Πολύτιμων Ποιοτήτων της Σοφίας
της Τελειότητας»(Σ.,Κ.,θ.,Δμ). σε τριάντα δύο επίσης κεφάλαια. Πολλές από
τις αρχαιότερες Μαχαγιάνα Σούτρες υπάρχουν σε δύο συνήθως τύπους, σε έμμετρο
και σε πεζό λόγο. Ο έμμετρος τύπος είναι συνήθως ο αρχαιότερος Η αρχική
Ρατναγκουνασαμκαγιαγκάθα έχει χαθεί, και το μόνο που έχουμε στην κατοχή μας
είναι η διασκευή-αναθεώρηση της Χαριμπάντρα. η οποία αποδίδει το κείμενο σε
πεζό με τις διαιρέσεις των κεφαλαίων από το έμμετρο σε 8.000 Γραμμές, όπως ήταν
κατά τον όγδοο αιώνα. Τα κεφάλαια είκοσι εννέα μέχρι τριάντα δύο αυτής της
εργασίας. απαρτίζουν μια νέα και πρόσθετη πραγματεία πάνω στις πρώτες πέντε
τελειότητες.
2. Κατά την αρχή της Χριστιανικής Εποχής
περίπου, η βασική Πράζνα Παραμίτα αναπτύχθηκε σε μια -Μεγάλη (Εκτεταμένη)
Πράζνα Παραμίτα- όπως αντιπροσωπεύεται σήμερα, από τρία διαφορετικά
κείμενα: Τέλεια Σοφία σε 100.000 Γραμμές (Σ.,Κ.,Θ.), Τέλεια
Σοφία σε 25.000 ΓραμμέςΚ..Θ..Δμ) και Τέλεια Σοφία σε 18.000
Γραμμές (σ..Κ..θ.). Τα τρία αυτά κείμενα στην πραγματικότητα είναι ένα
και το αυτό βιβλίο. Διαφέρουν μόνο στην έκταση στην οποία έχουν αντιγραφεί οι
-επαναλήψεις-. Ένα μεγάλο μέρος της παραδοσιακής Βουδδιστικής σκέψης είναι ένα
είδος επαναληπτικής άσκησης, η οποία εφαρμόζει συγκεκριμένους νόμους ή αρχές,
σε έναν ορισμένο αριθμό διαφόρων καθορισμένων κατηγοριών. Αν παραδείγματος
χάρη. πάρεις το συλλογισμό ότι το -Χ είναι κενότητα, και αυτή η κενότητα είναι
Χ-, τότε (βλέπουμε ότι) η έκδοση σε 100 000 Γραμμές εφαρμόζει επίπονα αυτή την
αρχή σε 200 περίπου ιδιαίτερες περιπτώσεις (καταστάσεις ή πράγματα) και
κατηγορίες, αρχίζοντας με τη μορφή και τελειώνοντας με τα ντάρμας ή ιδιότητες,
οι οποίες είναι χαρακτηριστικά ενός Βούδδα. Οι εκδόσεις σε 25.000 και σε 18.000
Γραμμές είναι λιγότερο μακροσκελείς, επειδή δίνουν λιγότερες ιδιαίτερες
περιπτώσεις και κατηγορίες (καταστάσεων ή πραγμάτων), δίνοντας μερικές φορές
μόνο το πρώτο και το τελευταίο. Η Μεγάλη (Εκτεταμένη) Πράζνα Παραμίτα
διακρίνεται σε τρία μέρη: Το πρώτο μέρος (Δμ) περιλαμβάνει το πρώτο κεφάλαιο
από την έκδοση σε 8.000 Γραμμές Το δεύτερο μέρος αναπαράγει, με μερικές
προσθαφαιρέσεις, τα κεφάλαια από το 2ο μέχρι το 28ο του ίδιου κειμένου. Το τρίτο
μέρος είναι μια ανεξάρτητη πραγματεία, η οποία πραγματεύεται σε όλη της την
έκταση τη φανερή αντίθεση μεταξύ του δόγματος της παγκόσμιας κενότητας και των
πρακτικών αναγκών της προσπάθειας για φώτιση.
Κατά τους δύο πρώτους αιώνες της
Χριστιανικής Εποχής παρουσιάστηκε επίσης ένα γιγαντιαίο Σχόλιο πάνω στην έκδοση
των 25.000 Γραμμών, το οποίο αποδίδεται στο Ναγκαρτζούνα (κ.,γ.). Το Σχόλιο
αυτό περιέχει ένα συγκλονιστικό πλούτο χρήσιμων πληροφοριών και αντανακλά τη
στάση της Σχολής Μαντυαμίκα. Από τον κύκλο του Ναγκαρτζούνα προέρχεται επίσης ο
υπέροχος - Ύμνος προς την Τέλεια Σοφία- (Σ..Κ. Α.Γ.), ο οποίος
είναι έργο του Ραχουλαμπάντρα.
Επιπρόσθετα έχουμε μια έκδοση της Τέλειας
Σοφίας οε 10.000 Γραμμές.). Τα δύο πρώτα κεφάλαια συγκεντρώνουν
πολλούς από τους προσδιορισμούς που είναι διασκορπισμένοι στη Μεγάλη Πράζνα
Παραμίτα. Τα υπόλοιπα τριάντα κεφάλαια αναπαράγουν εκτενώς την έκδοση των 8.000
Γραμμών. Δυο μικρά (επίσης) κείμενα που κατατάσσονται στο είδος των
ειδικευμένων πραγματειών, ανήκουν πιθανόν σ’ αυτή την περίοδο. Το ένα είναι
η Τέλεια Σοφία σε 500 Γραμμές, (Κ..Γ..γ.). που ονομάζεται
επίσης: «Οι ερωτήσεις του (Μποντισάττβα) ΝαγκασρΙ· και το οποίο αναφέρεται στην
εφαρμογή των βασικών αντιλήψεων της Πράζνα Παραμίτα στις διάφορες απόψεις της
ικεσίας για ελεημοσύνη, για φαγητό, για τροφές, κ.τλ. Το άλλο είναι η Πράζνα Παραμίτα Σουτρα. που εξηγεί, πώς
οι φιλάνθρωποι Βασιλείς μπορούν να προστατεύσουν τις χώρες τους. (Κ,.α.). το οποίο αναφέρεται κυρίως στις
πρακτικές επιδράσεις της Πράζνα Παραμίτα στην κοινωνία. Εξηγεί, πώς η αφοσίωση
ενός κυβερνήτη στην Πράζνα Παραμίτα θα επαυξήσει τη χάρη του και θα προκαλέσει
την προστασία των μεγάλων και πανίσχυρων Μποντισάττβας. που θα απομακρύνουν
όλες τις συμφορές από τη χώρα και το λαό της. Το μεγαλύτερο μέρος αυτής της
Σούτρας ίσως έχει γραφτεί στην Κίνα.
3. Ο τεράστιος όγκος της Μεγάλης Πράζνα
Παραμίτα. αποτέλεσμα της δημιουργικής αφθονίας της Μαχαγιάνα στην ακμή της.
αποδείχτηκε τελικά εμπόδιο στις μεταγενέστερες γενιές. Ακόμη και άνδρες σαν τον
Ασάνγκα -δεν μπορούσαν πια να εξακριβώσουν τη σημασία της. εξαιτίας του μεγάλου
αριθμού των επαναλήψεων, της ανικανότητας τους να διακρίνουν τις διαφορετικές
λέξεις και τα επιχειρήματα, και τη βαθύτητα της»’. Η πρόκληση ήρθε με δύο
τρόπους: Με νέες συντομότερες Σούτρες. και με συμπυκνωμένες περιλήψεις του
εκτεταμένου κειμένου.
Ανάμεσα στις συντομότερες Σούτρες. οι
καλύτερες είναι οι δύο πρώιμες του τέταρτου αιώνα: Η Χριντάγια
Σούτρα (Η Σοΰτρα της Καρδιάς). (Σ..Κ.Α.Γ.) σε 25 ή 14 Γραμμές και
η Βαζρακεντίκα Σούτρα -η Σούτρα Αδαμαντοκόπτης».
(Σ..Κ..Θ..Λ..Γ.. ΓΕΡ), σε 300 Γραμμές. Η -Χριντάγια Σούτρα-είναι ένα από τα
ανυπέρβλητα πνευματικά τεκμήρια της ανθρωπότητας, είναι μια επανάληψη των
τεσσάρων Ιερών Αληθειών, ξαναμεταφρασμένη κάτω από το φως της κυρίαρχης ιδέας
της κενότητας”. Η Βαζρακεντίκα Σούτρα. σε τριάντα δύο μικρά
κεφάλαια, παρά την προφανώς χαοτική της διευθέτηση (και) έχοντας μεγάλη φήμη
στην Ανατολή, δεν ισχυρίζεται ότι δίνει μια συστηματική ανασκόπηση των
διδασκαλιών της Πράζνα Παραμίτα. Περιορίζεται σε μερικά κεντρικά θέματα και
αναζητεί ευθέως την πνευματική διαίσθηση, η οποία έχει αφήσει πολύ πίσω τους
κανόνες της λογικής.
Σούτρες του ίδιου τύπου, πιθανώς ίου
πέμπτου και του έκτου αιώνα, είναι η Τέλεια Σοφία σε 700 Γραμμές (Σ.,Κ.Θ.,Δμ). η Τέλεια Σοφία σε
2.500 Γραμμές (Σ..Κ..Θ.. δμ). γνωστή επίσης και σαν -Οι ερωτήσεις του
Σουβικρανταβικραμίν» και μια μάλλον κοινή Τέλεια Σοφία σε 50
Γραμμές (Κ.,θ.,Δμ). Η έκδοση σε 700 Γραμμές αξίζει να γίνει ευρύτερα
γνωστή. Προσπαθεί να δώσει μια καινοφανή μεταχείριση σε όλες τις βασικές
διδασκαλίες της Τέλειας Σοφίας. Διαφέρει από τις προγενέστερες εργασίες κατά
την έμφαση της στον καταπληκτικό, παράδοξο, αυτοαντικρουόμενο και παράλογο
χαρακτήρα του δόγματος της κενότητας. Ένα άλλο νέο γνώρισμα που παρατηρήθηκε
επίσης στη Σούτρα «Ερωτήσεις του Σουβικρανταβικραμίν». είναι η προσπάθεια να
αποκαλύψει την -κρυμμένη έννοια» των αποφθεγμάτων του Βούδδα. Εδώ μπορούμε να
δούμε την επιρροή των Γιόγκατσαρίνς.
Ανάμεσα στις Περιλήψεις, η
πιο εξαιρετική είναι η Αμπιοαμαγιαλανκάρα’(Σ.,Θ.Α). μια εργασία του
τέταρτου επίσης αιώνα. Η πατρότητα του συγγραφέα είναι αβέβαιη. Ίσως θα
μπορούσε να αποδοθεί στον Μαντυαμίκα – Πογκατσαρίν Μαιτρεγιανάθα, ένα
διδάσκαλο του Ασάνγκα. Η εργασία είναι ένας λαμπρός στίχουργημένος πίνακας
περιεχομένων σε 273 μνημειώδεις στίχους, για την Πράζνα Παραμίτα σε 25.000
Γραμμές, και ταυτόχρονα σε κάθε τμήμα του κειμένου καθορίζει ένα μέρος για τα
στάδια της πνευματικής προόδου, τα οποία έχει χαρτογραφήσει η Βουδδιστική
Παράδοση, υποδεικνύοντας παντού ωστόσο, τον πρακτικό τρόπο με τον οποίο μπορεί
κανείς να γίνει Βούδδας. Αν και πολύ παραστατικό μερικές φορές, το έργο αυτό
είναι ανεκτίμητο για οποιονδήποτε ο οποίος επιθυμεί να μελετήσει τη Σούτρα. Και
στην Ινδία και στο Θιβέτ έχει επικρατήσει η εξήγηση της Μεγάλης Πράζνα Παραμίτα
επί αιώνες, ενώ στην Κίνα προφανώς έχει παραμείνει άγνωστη. Οι υποδιαιρέσεις
της Αμπιοαμαγιαλανκάρα, εισήχθηκαν αργότερα, πιθανόν κατά τον πέμπτο ή τον έκτο
αιώνα, στο κείμενο μιας από τις τελευταίες της εκδόσεις σε 25.000 Γραμμές. Αυτό
το έργο υπάρχει στα Σανσκριτικά, Θιβετανικά κοι Μογγολικά. Και άλλοι
Πογκατσαρίνς επίσης έγραψαν έμμετρες περιλήψεις της διδασκαλίας της Πράζνα
Παραμίτα, ο Ασάνγκα από τη «Σούτρα Αδαμαντοκόπτης» υπό Τη
μορφή μιας Σάστρα (Σ.,Κ.), και ο Ντιγκνάγκα περίπου το 450 στο
έργο του Πιντάρτα (Σ..Κ..Θ..Α.). το οποίο διευθετεί τις
διδασκαλίες σε τριάντα δύο θέματα, εμμένοντας κυρίως στα δεκαέξι είδη της
κενότητας και στα αντίδοτα των δέκα ειδών της λανθασμένης κατηγορίας (ή του
λανθασμένου καταλογισμού)
4 Μια περαιτέρω συμπύκνωση της Πράζνα
Παραμίτα ήταν πιθανή οπωσδήποτε. Μπορούσε να συμπυκνωθεί σε μια σύντομη αλλά
αποτελεσματική μορφή συλλαβών, —είτε Μάντρας είτε Νταράνις. Αυτό το βήμα
πραγματοποιήθηκε ήδη κατά τον τέταρτο αιώνα και στη -Σούτρα της Καρδιάς»
(Χριντάγια) βρίσκουμε μια Μάντρα της Πράζνα Παραμίτα. Υπό την επίδραση του
Ταντρικού τρόπου σκέψης, μεταξύ του 600 και του 1.200, συντέθηκαν μερικές
συντομογραφίες της Πράζνα Παραμίτα. όλες τους πολύ σύντομες. Η πιο ενδιαφέρουσα
(από αυτές) είναι η Σοφία της Τελειότητας με λίγες λέξεις (Σ.,Κ.,Θ.,Δμ),
η οποία έχει σχεδιαστεί σαν ένα πανομοιότυπο της «Σούτρας της Καρδιάς»
(Χριντάγια Σούιρα). Ενώ η «Σούτρα της Καρδιάς» απευθύνεται στην πνευματική
ελίτ. αυτή η Σούτρα απευθύνεται στους λιγότερο προικισμένους, σε όντα τα οποία
έχουν μικρή ικανότητας δράσης, που έχουν λιγότερα προσόντα, που είναι πληκτικοί
και αποβλακωμένοι. Άλλες εννέα Ταντρικές Πράζνα Παραμίτα Σούτρες. έχουν βρεθεί
στη θιβετανική συλλογή των Γραφών. Μια από αυτές, η «Σοφία της
Τελειότητας οε Ένα Γράμμα» (Θ.,Δμ), αξίζει αναφοράς για τη συντομία
της. με το γράμμα Α να περιέχει και να αντιπροσωπεύει τη Σοφία της Τελειότητας.
Ένα άλλο κείμενο, τα 108 ονόματα (ή επίθετα} της Σοφίας
της Τελειότητας (Θ-.Δμ), και ένα άλλο τις 25 Πύλες μέσα
από τις οποίες μπορεί κανείς να πλησιάσει τη Σοφία της Τελειότητας (Θ.,Δμ)·.
Ένα Ταντρικό κείμενο, που από μόνο του
βρίσκεται οε κάποιο ύψος. είναι η Σοφία της Τελειότητας σε 150
Γραμμές (Σ..Κ..Θ..Δμ). Οι δέκα εργασίες που αναφέρονται πιο πάνω.
εκφράζουν τις παραδοσιακές ιδέες της παλαιότερης Πράζνα Παραμίτα και μόνο η
φόρμα της έκφρασης τους είναι Ταντρική, συμπεριλαμβάνει δε μυθολογικές
συλλήψεις, μάντρας, κ.λπ. Αυτό το κείμενο από την άλλη πλευρά, παρόλο που
καλείται Πράζνα Παραμίτα. εκθέτει τις νέες ιδέες του Ταντρικού Βουδδισμού.
Αποτελείται από μια σειρά δεκατεσσάρων σύντομων λιτανειών, που ακολουθούνται
από ένα ποίημα όπου χρησιμοποιούνται οι νέες εσωτερικές ορολογίες της Τάντρα
και είναι γεμάτο από λέξεις όπως βάζρα (κεραυνός), γκούγια (μυστήριο), σίντι
(μαγική επιτυχία), κρόντα (οργή). κ.λπ.
Τελικά, προσωποποιημένη σαν θεότητα η
Σοφία της Τελειότητας, γίνεται αντικείμενο λατρείας, και ένας αριθμός Τελετουργικών
Κειμένωνπεριγράφει τις μεθόδους με τις οποίες μπορεί να προκληθεί η
πνευματική της δύναμη. Η Σανταναμάλα (Σ.,θ.) έχει διατηρήσει
εννέα Σαντάνας ή μηχανισμούς για τον εξορκισμό διαφόρων, εικονογραφικά εμφανών,
τύπων της Πράζνα Παραμίτα. Πέντε ακόμη Τελετουργικά Κείμενα, μεταφρασμένα
μεταξύ του 600 και του 1.000 έχουν διασωθεί στα Κινέζικα.
Η Ινδική παραδοσιακή φιλολογία αναφέρει
ένα ιερό κείμενο σαν ατελές, όταν αυτό έχει διασωθεί χωρίς να έχει (ούτε) ένα
Σχόλιο. Η Πράζνα Παραμίτα (έτσι λοιπόν) δεν αποτελεί εξαίρεση, και η
πλειονότητα των εκδόσεων της έχει βρει σχολιαστή. Η μεταφραστική δουλειά
συνεχίστηκε σταθερά από τον πέμπτο αιώνα και μετά. και αυξήθηκε από κεκτημένη
ταχύτητα κάτω από τη δυναστεία των Πάλα, η οποία κυβέρνησε τους Μαγκάντα και
τους Μπενγκάλ από το 750 μέχρι το 1200 και καλλιέργησε ένα Βουδδισμό
συνδυασμένο από Πράζνα Παραμίτα και Τάντρα. Γύρω στα Κοουονια (Σ.. Κ., θ.,
oil), η Σ.τ.Τ. γβ τον Σοαριγιαγκορμπα (θ . Δμ), για τον Καντραγκαρμπο (θ Δμ).
γιο τον Σαμανταμπαντρα (θ. Λμ). για τον Βοζραπανι (θ. Δμ). κοι για τον
Βοζρακετού (θ. Δμ). Επιπρόσθετα είναι γνωστές αρκετές Πράζνα Παραμίτα Νταράνις
(Σ.).
Είκοσι σχόλια Πάλα υπάρχουν ακόμη, τα
περισσότερα σε θιβετανική μετάφραση. Το πιο σπουδαίο, η εργασία του Χαριμπάντρα (770
περίπου μ.Χ.}. συνδυάζει ένα σχόλιο στην έκδοση σε 8.000 Γραμμές μαζί με μια
επεξήγηση του Αμπισσμαγιαλανκάρα.
Μετά το 1.200 δεν υπάρχουν πια έργα της
Πράζνα Παραμίτα στην Ινδία. Στην Ινδία η παράδοση αυτή καθαυτή, έχει
απορροφηθεί από τη Βεδάντα. Στην Κίνα. την Ιαπωνία και το Θιβέτ η Πράζνα
Παραμίτα παρέμεινε η βάση όλων των διδασκαλιών Μαχαγιάνα και σε αυτές τις χώρες
έχει αποδώσει θαυμάσιους καρπούς. Ανάμεσα στις τελευταίες εξελίξεις, το ακμάζον
Ζεν δεν είναι το μόνο αξιοσημείωτο.
II. ΟΙ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΕΣ ΤΗΣ ΠΡΑΖΝΑ ΠΑΡΑΜΙΤΑ
Οι διδασκαλίες της Πράζνα Παραμίτα έχουν
μικρή σημασία για την παρούσα εποχή. Για να είμαστε ειλικρινείς, είναι εξίσου
άσχετες σε οποιαδήποτε άλλη εποχή. Είναι για ανθρώπους που έχουν αποτραβηχτεί
από την κοινωνία και οι οποίοι έχουν, αν έχουν, (πολύ) μικρό ενδιαφέρον για τα
κοινωνικά προβλήματα και θέματα. Οι διδασκαλίες αυτές απευθύνονταν ή σε
μοναχούς ή σε ευσεβείς νοικοκύρηδες, οι οποίοι αν και ζούσαν (μέσα) σε αυτόν
τον κόσμο, δεν ανήκαν σε αυτόν και είχαν την πρόθεση να γίνουν μοναχοί και αν
όχι εδώ. τουλάχιστον σε μια μεταγενέστερη ζωή. Αφήνοντας τους αφοσιωμένους στα
εγκόσμια αγαθά να τα βγάλουν πέρα με τα επίγεια προβλήματα τους. αυτές οι
Σούτρες, θεωρούν ότι ολόκληρος ο συμβατικός κόσμος ή ο εθισμένος κατά συνθήκη
κόσμος δεν είναι ικανοποιητικός, και ότι η ενασχόληση με αυτόν δεν αξίζει
σύμφωνα με την αληθινή αποστολή στη ζωή. Για να κάνει κάτι κανείς με αυτές τις
Σούτρες. πρέπει να τις θεωρήσει σαν δεδομένο, και δεν ασχολούνται περισσότερο
με αυτό το ζήτημα. Επιπρόσθετα, πρέπει κανείς να είναι πολύ οικείος με (τη
διδασκαλία που περιλαμβάνει) το Τριπιτάκα, γιατί τα ρητά και τα λεγόμενα του
βρίσκονται πάντοτε πίσω από τη συζήτηση. Ειδικότερα, πρέπει κανείς να είναι
γνώστης της ορολογίας του Αμπιντάρμα και των μεθόδων του, και με τα
αποτελέσματα που πρέπει να αναμένονται από τις λίγο-πολύ προλογισθείσες
πρακτικές. Η Πράζνα Παραμίτα δεν είναι υπό οποιαδήποτε έννοια ένα στοιχειώδες
κείμενο, το οποίο θα μπορούσε να αποκολληθεί από τις παραδόσεις που το οδηγούν.
Για τις προσπάθειες μας να κόψουμε τα δεσμά που μας δένουν με αυτόν το
συμβατικό κόσμο, έχουμε στη διάθεση μας ορισμένες πρακτικές, οι οποίες εξασκούν
είτε τη θέληση είτε το συναίσθημα είτε τη διάνοια. Ο δυναμικός ειδικός της
Πράζνα Παραμίτα θα είναι ένα άτομο με αναμφισβήτητη προτίμηση στις διανοητικές
μεθόδους, με μια δυνατή παρόρμηση να εισχωρήσει στην πραγματική υπόσταση των
πραγμάτων με αντιληπτά μέσα, με μια ισχυρή τάση στη μεταφυσική σκέψη. Σαν ένα
κίνημα Εγκράτειας, δεν θα έδινε νόημα χωρίς τη βαθιά ριζωμένη επιθυμία να πιει
για χάρη της υπερβολής· έτσι, μόνο άνθρωποι της διανόησης θα μπορούσαν να έχουν
κίνητρο για να πολεμήσουν σκληρά ενάντια στην ψευτιά της διανόησης και να την
ματαιώσουν, να την εξουθενώσουν και να την νικήσουν.
Επιπλέον πρέπει να θεωρήσουμε ότι ένας
Βουδδιστής έχει εκπαιδεύσει τον εαυτό του για κάποιο χρονικό διάστημα στις
παραδοσιακές μεθόδους που ήδη έχουν περιγραφεί και έχει αποκτήσει ένα σωστό
μέτρο για την απαγκίστρωση από τα πράγματα του κόσμου. Όχι πια δεμένος, χωρίς
ελπίδα, στην επιδίωξη του πλούτου, της δύναμης, του σεξ, της κοινωνικής θέσης ή
σε οτιδήποτε άλλο, ούτε άσκοπα βεβαρυμένος από διάφορα αποκτήματα, ούτε
ανάρμοστα αναλωμένος από φθόνο ή επιθυμία για δόξα. ούτε περιττά καταπνιγμένος
από νευρωτική αυτοαπορρόφηση. Έχει επανασυγκεντρώσει το παλιό πνευματικό του
σπίτι, και δοκιμάζει τα φτερά του για να πετάξει πάλι πίσω σ’ αυτό. Η
πνευματική πρόοδος θα ανασυγκροτηθεί τότε από όλα του τα κίνητρα και τα
ενδιαφέροντα. Ενώ πριν, ένας άνδρας ήταν κυριαρχημένος από τις πέντε του
αισθήσεις, η συμπεριφορά του τώρα ολοένα και περισσότερο
οδηγείται από πίστη, σθένος, εχεφροσύνη ή επίγνωση, αυτοσυγκέντρωση και σοφία.
Και η ανάπτυξη αυτών των πέντε αρετών πρέπει να οδηγεί στην εμφάνιση μιας
ποικιλίας από πνευματικά επιτεύγματα. Την ίδια στιγμή ένας πόθος για το Απόλυτο
γίνεται ψηλαφητός και η προσοχή μετακινείται ολοένα και περισσότερο προς εκείνο
το οποίο δεν ανήκει σ’ αυτό τον κόσμο, προς το Ανέθιστο, το οποίο δεν μετέχει
στα σφάλματα της συμβατικότητας. «Υπάρχει κάτι το οποίο είναι Αγέννητο.
Αταίριαστο, Ακατασκεύαστο. Ανέθιστο και χωρίς αυτό δεν θα υπήρχε διαφυγή από
εκείνα τα πράγματα που έχουν γεννηθεί, τα οποία γίνονται, τα οποία
κατασκευάζονται και τα οποία είναι εθισμένα». Τώρα, εφόσον κάποιος έχει φτάσει
στο απόλυτο, η Πράζνα Παραμίτα θα του είναι πολύ λίγο χρήσιμη. -Αυτή η ομιλία
για το Ντάρμα είναι σαν μια σχεδία», την οποία παράτησε κάποιος αφού πέρασε
στην άλλη όχθη. Αλλά όταν το Απόλυτο έχει γίνει πια ορατό σε κάποιον (έστω και)
για λίγο και ενώ είναι έτοιμος να κινηθεί προς αυτό, τότε, τα κείμενα αυτά της
Πράζνα Παραμίτα μπορούν να βοηθήσουν πάρα πολύ.
Δεν είναι δύσκολο να εξηγήσει κανείς
γιατί. Τα συγκεκριμένα μέσα και αντικείμενα της απελευθέρωσης είναι ικανά να
οδηγήσουν σε νέα αντικείμενα και κανάλια υπερεπιθυμίας. Επιτεύγματα μπορεί να
σκληρυνθούν σε προσωπικές κτήσεις. Πνευματικές νίκες και επιτεύξεις μπορούν να
ανεβάσουν την προσωπική έπαρση του ατόμου- η χάρη συσσωρεύεται σαν θησαυρός
στον ουρανό και κανένας δεν μπορεί να την απομακρύνει· η φώτιση και το Απόλυτο
είναι παρερμηνευμένα, σαν πράγματα που κάπου υπάρχουν για να αποκτηθούν. Με
άλλα λόγια, οι παλιές διεφθαρμένες τάσεις συνεχίζουν να ενεργούν .στη νέα
πνευματική μετριότητα. Η Πράζνα Παραμίτα έχει σχεδιαστεί σαν το αντίδοτο στις
περισσότερες πανουργίες της ιδιοτέλειας, η οποία αντικαθιστά τις χοντροκοπιές,
όταν η πνευματική ζωή έχει φτάσει σε κάποιο επίπεδο ισχύος και ωριμότητας.
Το πρόβλημα είναι θεμελιακό και
αναπόφευκτο. Καθαρά και ξάστερα, οποιαδήποτε θέση και αν υιοθετήσουμε απέναντι
στη Νιρβάνα, είναι απίθανη. Οποιαδήποτε συμπεριφορά προς αυτήν, είναι
δεσμευμένη να έρχεται σε αντίθεση με τον εαυτό της. Η Νιρβάνα σαν εξάλειψη όλων
των επιθυμιών, δεν μπορεί να είναι αυτή καθαυτή αντικείμενο επιθυμίας. Αν
κάποιος την επιθυμεί, και πρέπει απαραίτητα να πράξει έτσι ενώ βρίσκεται καθ’
οδόν προς αυτή. τότε κάνει λάθος για κάτι που δεν υπάρχει. Οι παραδοσιακές
ιδιότητες της. μας υπενθυμίζουν ότι παίρνοντας την όπως είναι, είναι ουσιαστικά
μη-ελκυστική. Νιρβάνα καλείται το Απροσδιόριστο επειδή δεν μπορεί να
αναγνωριστεί τι είναι. Αποκαλείται επίσης το Χωρις-Επιθυμία. επειδή δεν μπορεί
να γίνει επιθυμητή. Ονομάζεται επίσης Κενό. επειδή δεν μας αφορά καθόλου.
Αυτά όσον αφορά το κοινό για
το οποίο είναι κατάλληλες οι Σούτρες της Πράζνα Παραμίτα. και για το πρόβλημα το
οποίο αυτές θέτουν προς λύση. Τότε ποιο είναι το Θέμα τους;
Είναι ακριβώς το Ανέθιστο δεν είναι τίποτε άλλο από το Απόλυτο, παντού και
πάντοτε. Στην όψη του δεν θα ήταν τίποτε το πιο λυπηρό και χωρίς ενδιαφέρον από
το -Ανέθιστο- — ένα γκρίζο μπάλωμα, μια ανυπαρξία, ένα κάτι τι άπιαστο. Αλλά
είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι. στην πορεία της πνευματικής του πάλης, ο
κόσμος φτάνει σε ένα στάδιο όπου αυτή η ανυπαρξία γίνεται θαυματουργή ζωή,
αποκτά σώμα. γεμίζει με ακτινοβολία την ψυχή. Τότε είναι που η Πράζνα Παραμίτα
αποκτά ενδιαφέρον και σημασία.
Από την αφθονία της καρδιάς μιλάει το
στόμα. Τα μακροσκελή κείμενα της Σοφίας της Τελειότητας είναι μια εκτενέστατη
δημηγορία επαίνου για το Απόλυτο. Μέχρι εκεί φυσικά, είναι γενικά γνωστό για το
Απόλυτο, ότι τίποτε δεν μπορεί να ειπωθεί σχετικά με αυτό. Αντιμέτωπη με αυτό
το γεγονός η Παλιά Σχολή της Σοφίας έμεινε σιωπηλή ή σχεδόν σιωπηλή πάνω σ’
αυτό. Η Πράζνα Παραμίτα από την άλλη πλευρά, αποδέχεται καθετί που θα
μπορούσε λογικά να ειπωθεί γι’ αυτό. και εκφραστικά το απορρίπτει σαν
μη αληθινό ή σαν ανεπαρκές. Οπωσδήποτε, πάντα διατηρεί την επιφύλαξη να
ματαιώνει κάθε πρόταση με κάποια άλλη που συγκρούεται με την πρώτη. Παντού σε αυτά τα
κείμενα οι αντιθέσεις σχηματίζουν σωρό. Οτιδήποτε έχει ειπωθεί για το Απόλυτο,
στην πραγματικότητα δεν δίνει νόημα, αλλά περιστασιακά οι άνθρωποι αισθάνονται
την ανάγκη να το αναφέρουν. Οτιδήποτε νομίζουμε και λέμε για τους ανθρώπους που
αγαπάμε, δεν είναι απόλυτα αληθινό, για να μιλήσουμε σταράτα. Αλλά θα ήταν
αφύσικο να μην το πούμε ή να μην το σκεφτούμε. Αυτά για το Απόλυτο. Η Πράζνα
Παραμίτα εκφράζει μια κατάσταση μέθης με το Ανέθιστο. και ταυτόχρονα επιχειρεί
να το αντιμετωπίσει και να το κατευνάσει.
l. ΤΟ ΔΟΓΜΑ ΤΗΣ ΚΕΝΟΤΗΤΑΣ
Τότε λοιπόν, ποιες είναι οι θετικές διδασκαλίες των γραπτών της Πράζνα Παραμίτα; Μια γυμνή περίληψη δεν μπορεί να τις αδικήσει, και αν οι συγγραφείς της είχαν σκεφτεί την πιθανότητα να την αναπτύξουν με δύο χιλιάδες λέξεις, δεν θα είχαν χρησιμοποιήσει εκατοντάδες χιλιάδες. Συνοπτικά η διδασκαλία ενδιαφέρεται για τη σχέση μεταξύ του συμβατικού ή Εθισμένου και του μη-συμβατικού ή Ανέθιστου. Συμβατικό ή Εθισμένο καλείται κάτι. όταν είναι σε κάποια σχέση με κάτι άλλο. Όλα τα οικεία πράγματα του καθημερινού μας κόσμου είναι συμβατικά κατά δυο τρόπους. Καθένα από αυτά εξαρτάται από την πολλαπλότητα των άλλων στοιχείων που το περιβάλλουν, και όλα αυτά είναι συνδεδεμένα με την οδύνη και την άγνοια δια μέσου των δώδεκα κρίκων της αλυσίδας της αιτίας [ή κυριολεκτώντας, -της συμβατής (υπό όρους) συμπαραγωγής- δηλαδή της εθισμένης συμπαραγωγής]. Η Σούτρα -Αδαμαντοκόπτης- συμπεραίνει στο περίφημο ποίημα (No 84):
«Σαν τ’ αστέρια, μια οφθαλμαπάτη, σαν
λυχνάρι, μια μασκαράτα, δροσοσταλίδες ή μια πομφόλυγα, ένα όνειρο, μια αστραπή
ή σύννεφο, έτσι θα πρέπει να βλέπουμε αυτό που είναι εθισμένο».
Σαν δροσοσταλίδες και
σαν μια αστραπή, έτσι είναι τα πράγματα αυτού του κόσμου,
πρόσκαιρα και σύντομα εξαφανίζαμε να. Κάθε εμπειρία σπάζει γρήγορα σαν πομφόλυγα και
μόνο στιγμιαία απολαμβάνεται. Οι μεταμορφώσεις της γήινης σκηνής μας αφορούν
και η πραγματική ευημερία μας, δεν κρατάει πάρα πάνω από τις αλλαγές του
σχήματος των νεφών μιας καλοκαιρινής ημέρας. Η εμφάνιση αυτού του κόσμου είναι
σαν παραίσθηση, σαν οφθαλμαπάτη που πηγάζει από μια αρρώστια
του οργάνου της όρασης, τόσο πραγματική, όσο περίπου και οι κηλίδες που βλέπουν
μπροστά τους οι ηπατοπαθείς. Σαν μια μαγική επίδειξη μας
απατά, μας κοροϊδεύει και μας πλανά, και είναι εσφαλμένο, όταν μετριέται
σύμφωνα με αυτά που μαθαίνουμε αργά για την έσχατη πραγματικότητα. Σαν το λυχνάρι που
καίει μόνο όσο έχει λάδι. ακριβώς έτσι επίσης και αυτός ο δικός μας κόσμος,
συνεχίζει μόνο όταν η υπερεπιθυμία εφοδιάζει το δρόμο του. Οι φωτισμένοι
ξυπνούν στην πραγματικότητα, όπως αυτή ακριβώς είναι. Σε σύγκριση με την όραση
τους της αληθινής πραγματικότητας, η φυσιολογική μας εμπειρία είναι σαν
του ονείρου, ψεύτικη και όχι σοβαρή. Τελικά, ό.τι βλέπουμε
γύρω μας μπορεί να παρομοιαστεί με τα αστέρια. Όπως τα αστέρια δεν φαίνονται
όταν βγαίνει ο ήλιος, έτσι και τα του κόσμου είναι ορατά μόνο στο σκοτάδι της
άγνοιας, και με την απουσία της φυσιολογικής πνευματικής αντίδρασης σε αυτά,
δεν είναι πια αντιληπτά όταν η αληθινή μη-δυαδική γνώση του Απόλυτου έχει λάβει
χώρα.
Μέχρι εδώ, σ’ αυτή την απεικόνιση των
ιδιοτήτων του εθισμένου (συμβατικού), δεν υπάρχει τίποτε στις διδασκαλίες της
Πράζνα Παραμίτα που να μην απαντάται και στην Τριπιτάκα ή την Μπουνταγκόσα.
Συναντάμε ωστόσο, μια νέα εκκίνηση, όταν διαβάζουμε ότι -ένας πλήρως φωτισμένος
Βούδδας είναι σαν μια μαγική φαντασίωση, είναι σαν ένα όνειρο-, και το ίδιο
είναι και η Νιρβάνα, και «ακόμη και αν κατά τύχη μπορούσε κάτι τι να είναι πιο
ξεχωριστό από τη Νιρβάνα, ακόμη και αυτό είναι σαν μια φαντασίωση, σαν ένα
όνειρο- (86). Το εθισμένο εδώ εξισώνεται (ή είναι εξισωμένο} με το ανέθιστο.
Και αυτή η ανέθιστη ταυτότητα του εθισμένου και του ανέθιστου είναι το κύριο
μήνυμα της Πράζνα Παραμίτα.
Αυτό το μάλλον ακατανόητο Απόλυτο είναι
διαρκώς μπροστά μας σαν ένα στάνταρ. Με αυτό θα πρέπει να ταυτιστούμε, μέσα σ’
αυτό θα πρέπει να βυθιστούμε. Έχουμε πράγματι, διδαχτεί να βλέπουμε τον κόσμο
όπως αυτός εμφανίζεται όταν ο μεμονωμένος εαυτός έχει εξαλειφθεί. Όλα τα κρυφά
ενδιαφέροντα για αυτοεξέλιξη αντιμάχονται. Δεν θα πρέπει κανείς να στοχεύει
στην ιδιωτική και προσωπική Νιρβάνα, που έτσι θα εξαιρούσε τους άλλους και
γενικά όλο τον κόσμο, αλλά στην ολοκληρωτική πανσοφία ενός Βούδδα. η οποία κατά
κάποιο τρόπο τα συμπεριλαμβάνει και τα δύο (Αρ. 5-6). Η
προσωπική χάρη πρέπει να παραδίδεται σε Ολα τα όνια (Αρ. 15-17). κανένα προσωπικό επίτευγμα σε καμία περίπτωση δεν είναι δυνατόν, (Αρ. /Ο-71). Καμία ύπαρξη δεν μπορεί να προσφέρει διαρκή ανάπαυση και ασφάλεια, καμία ελευθερία δεν είναι πλήρης όταν υποχρεώνεται από την ανάγκη να εξαιρέσει οτιδήποτε. Σε κάθε περίπτωση η Πράζνα Παραμίτα προσπαθεί να επανορθώσει παρανοήσεις τις οποίες έχουν υποθάλψει οι πρακτικές του Αμπιντάρμα. Το Αμπιντάρμα μας είχε πείσει ότι δεν υπάρχουν «όντα- ή -πρόσωπα», αλλά μόνο δέσμες από ντάρμας. Ακόμη και αν δεν υπάρχουν εκεί όντα, πρέπει ωστόσο, από συμπάθεια να μην εγκαταλειφθούν, και η ευημερία τους μολονότι αυστηρώς ανύπαρκτη, πρέπει να επεκταθεί με τα -δεξιοτεχνικά μέσα·. Το Αμπιντάρμα έχει απορρίψει όλα τα εθισμένα (συμβατικά) πράγματα σαν επικίνδυνα. Τώρα αντιλαμβάνεται κανείς τον κίνδυνο του να τα κρατάει χωριστά από το Ανέθιοτο. Το Αμπιντάρμα έχει καλλιεργήσει τη σοφία σαν αρετή η οποία επιτρέπει σε κάποιον να δει την «ιδιαίτερη οντότητα» (το αυθύπαρκτο) των ντάρμας. Τώρα η Σοφία της Τελειότητας με τη σειρά της, θεωρεί το ξεχώρισμα αυτών των ντάρμας μόνο σαν ένα προσωρινό κατασκεύασμα, και αυτό καλλιεργείται σαν την αρετή η οποία επιτρέπει σε μας να δούμε παντού μια κενότητα. Όλες οι μορφές της πολλαπλότητας είναι καταδικασμένες σαν τους πανούργους εχθρούς της υψηλότερης πνευματικής όρασης και ενόρασης. Όταν η διττότητα καταδιώκεται από όλα τα μέρη όπου κρύβεται, τα αποτελέσματα επιφυλάσσουν εκπλήξεις. Όχι μόνο τα πολλαπλά αντικείμενα της σκέψης ταυτίζονται με μια μυστηριώδη κενότητα, αλλά και αυτά τα ίδια τα όργανα της σκέψης παίρνουν ένα ριζοσπαστικά νέο χαρακτήρα όταν η άρνηση και η κατάφαση χρησιμοποιούνται σαν (δύο) μη διαφορετικά (πράγματα), χρησιμοποιούνται δηλαδή σαν ένα και το αυτό. Όταν βγαίνουμε έξω από τις πνευματικές μας συνήθειες, η κενότητα ξεπροβάλλει σαν τη συμπαγή πληρότητα- όχι πια απόμακρη, αλλά πολύ κοντινή- όχι πια ένα νεκρό τίποτε, αλλά προσφορά ζωής του Βούδδα μέσα μας.
Αυτό το δόγμα της κενότητας έχει φέρει
σε αμηχανία πολλούς ερευνητές, και πρέπει κανείς πράγματι, να απελπίζεται στην
ερμηνεία του αν αυτό αντιμετωπίζεται σαν μια απλή θεωρητική πρόταση, σε ένα
επίπεδο μαζί με άλλες θεωρητικές δηλώσεις. Και όμως, όλα είναι πράγματι πολύ
απλά, εφόσον κανείς* προσέξει την πνευματική πρόθεση (που υπάρχει) πίσω από
αυτό το δόγμα. Διδάσκοντας την «κενότητα·» η Πράζνα Παραμίτα δεν προβάλλει την
άποψη ότι μόνο το Κενό υπάρχει. Η απλή δήλωση ότι «το καθετί είναι στην
πραγματικότητα κενότητα» είναι χωρίς σημασία. Ακόμη είναι λάθος, επειδή οι
κανόνες αυτής της συγκεκριμένης λογικής επιτάσσουν ότι η κενότητα πρέπει να
είναι και άρνηση και κατάφαση. Ανάμεσα στα δεκαοκτώ είδη της κενότητας, η
Μεγάλη Σούτρα της Τέλειας Σοφίας ξεχωρίζει σαν τέταρτο, την «κενότητα της
κενότητας», πράγμα το οποίο ορίζεται λέγοντας ότι «η κενότητα όλων των ντάρμας
είναι άδεια από αυτή την κενότητα».
Στη λειτουργία της η σουνιάτα ή
κενότητα, έχει παρομοιαστεί με το αλάτι. Θα ‘πρεπε να διαπεράσει τη θρησκευτική
ζωή και να της δώσει γεύση, όπως κάνει το αλάτι στο φαγητό. Μόνο του. όταν
τρώγεται με μεγάλες μπουκιές, το αλάτι δεν είναι ιδιαίτερα νόστιμο, ούτε και η
«κενότητα·». Όταν κανείς επιμένει στην κενότητα, τότε σκοπεύει στην αποκάλυψη
του Απείρου απομακρύνοντας αυτά που το κρύβουν. Αρνείται κανείς το πεπερασμένο,
το μονόπλευρο, την υποκειμενική φύση των θετικών προτάσεων, όχι για να τα
αντικαταστήσει με κάποια άλλη θετική πρόταση, αλλά με μια διάθεση να υπερβεί
και να μειώσει τη βεβαιότητα η οποία δεν είναι παρά ένας κρυμμένος τύπος
αυτοϊσχυρισμού. Το Κενό δεν αναφέρεται μόνο και μόνο για να αναφέρεται, αλλά
σαν μια μέθοδος η οποία οδηγεί στη διείσδυση μέσα στην αληθινή πραγματικότητα.
Ανοίγει το δρόμο σε μια κατευθείαν προσέγγιση στην αληθινή φύση των πραγμάτων
(νταρμάτα) απομακρύνοντας την εμμονή στις λέξεις οι οποίες αφαιρούν από την
πραγματικότητα αντί να την αποκαλύπτουν.
Δεν θα φτάσουμε πουθενά με αυτή την
άποψη της κενότητας, εκτός και αν την μεταχειριστούμε όπως είναι, σαν οδηγό στο
διαλογισμό. Χωρίς άλλο περισπασμό. θα προσδιορίσω τώρα τα πέντε στάδια του
διαλογισμού πάνω στην κενότητα, όπως τα αποκαλύπτει η παράδοση της Πράζνα
Παραμίτα.
(1) Στην αρχή πρέπει κανείς να ασχοληθεί με
την κενότητα των ντάρμας. Για να γίνει αυτό. πρέπει κανείς
πρώτα απ’ όλα να καταλάβει τι είναι ένα ντάρμα. σαν ξεχωριστό από ένα πράγμα ή
ένα πρόσωπο, πρέπει να μάθει λεπτομερώς τις διδασκαλίες του Αμπιντάρμα και να
αποκτήσει κάποια επιδεξιότητα στην αναθεώρηση των καθημερινών εμπειριών με
όρους των ντάρμας. Αν κανείς αποτύχει σ’ αυτό το προκαταρκτικό βήμα, τότε δεν
θα μπορέσει να προχωρήσει σ’ αυτό το ζήτημα της κενότητας, γιατί αποτυγχάνει να
αναπτύξει ακόμη και τις θεμελιώδεις αρχές του υποκειμενικού αναπόσπαστου μέρους
της κενότητας, που είναι η -σοφία-. Εδώ πρέπει αυτό να το πάρω σαν δεδομένο,
και μπορώ μόνο να υποδείξω ότι αναλαμβάνοντας κανείς την ευθύνη να εξοικειωθεί
με την παράδοση των ντάρμας. έχει ήδη κάνει το πρώτο βήμα προς την κενότητα.
Γιατί αυτά τα ντάρμας είναι -κενά- υπό την έννοια ότι σ’ αυτό τον κόσμο της
νταρμικής πραγματικότητας, καμιά αληθινή οντότητα δεν ανταποκρίνεται σε τέτοιες
λέξεις όπως -εαυτός-, -εγώ-, -δικό μου- ή στα παράγωγα τους όπως ψυχή.
υπόσταση, περιουσία, υπάρχοντα, οφειλή. πρόσωπο, κ.λπ. Τα ντάρμας είναι κενά
από εαυτό.
(2) Κατόπιν κάνει κανείς το
διαχωρισμό μεταξύ των εθισμένων και των ανέθιστων ντάρμας, για τα οποία έχω
αναφερθεί πιο πάνω. Στο δεύτερο στάδιο ασχολείται κανείς με τα χαρακτηριστικά
εκείνα όλων των εθισμένων ντάρμας τα οποία τα ξεχωρίζουν από
τα ανέθιστο. Πρέπει τότε να μάθει κανείς ότι έχουμε τη συνήθεια να αποδίδουμε χαρακτηριστικά
στα εθισμένα ντάρμας. τα οποία αποκλειστικά βρίσκονται στο Απόλυτο, και ότι από
συνήθεια υπερτιμάμε το βαθμό της μονιμότητας, της ευτυχίας και της ιδιοκτησίας
οι οποίες είναι σε συνδυασμό με αυτά. Στο στάδιο αυτό, αποκτά κανείς επίσης μια
πιο καθαρή έννοια για την αληθινή πνευματική φύση του. και αισθάνεται ότι η
πνευματική μας πλευρά μπορεί να ικανοποιηθεί μόνο με την αιωνιότητα, τη
μακαριότητα και την παντοδυναμία. Το ανέθιστο χρησιμοποιείται εδώ σαν στάνταρ
με το οποίο μετρήθηκε το εθισμένο και βρέθηκε να θέλει. Αν επιμείνει κανείς σ’
αυτούς τους διαλογισμούς για κάποιο χρονικό διάστημα, τότε θα δει καθορά ότι
όλα τα εθισμένα ντάρμας είναι -κενά- υπό την έννοια ότι στερούνται ενός
αληθινού εαυτού, στερούνται από οτιδήποτε θα ήταν άξιο να αποκληθεί ένας
-εαυτός-. Κανένα εθισμένο συμβάν δεν μπορεί να έχει οτιδήποτε σαν αυτό, και γΓ
αυτό και υπό αυτή την έννοια είναι κενό. και ανάξιο να εκτιμηθεί σαν ένα
αξιόπιστο σημείο σύνδεσης, σαν ένα καταφύγιο ή υποστήριγμα, σαν ένα σπίτι ή
πηγή ασφάλειας.
(3) Όταν αισθάνεται κανείς
ότι όλα τα εθισμένα συμβάντα δεν έχουν αξία. ότι θα πρεπει όλα να
εγκαταλειφθούν, τότε μπορεί να προσέξει τη Νιρβάνα, το Ανέθιστο. Αυτό
με τη σειρά του είναι πάλι που ονομάζεται «κενότητα», για δύο’ λόγους: Πρώτον
γιατί είναι η ελευθερία από οποιαδήποτε ταυτότητα με οποιοδήποτε (ή οτιδήποτε)
εθισμένο, και δεύτερον επειδή αυτό δεν μας αφορά σαν υποκείμενο. Ο
υποκειμενικός εαυτός μας και οι ταυτότητες του είναι έξω από αυτό. Είναι το
κενό τους.
(4) Μόνο όταν έχει περάσει κανείς αυτά
τα τρία προοδευτικά στάδια του διαλογισμού μπορεί να προχωρήσει από τη σοφία
στην Τέλεια Σοφία, και έτσι φτάνει κανείς στο κατώφλι της κενότητας με το οποίο
είναι συνδεδεμένες οι Σούτρες της Σοφίας της Τελειότητας. Τα δύο τελευταία
στάδια βασίστηκαν στη διάκριση και στην αντίθεση μεταξύ του εθισμένου και του
ανέθιστου. Είναι τώρα αναγκαίο να καταστρέψουμε πάλι αυτή τη διάκριση και να
αναπολήσουμε την ταυτότητα του κόσμου και της Νιρβάνα, με
στόχο να υπερβούμε και τα δύο. και την ταυτότητα τους και την διαφορά τους.
Τώρα θεωρεί κάνεις την κενότητα σαν την ταυτότητα του ναι και του όχι. και έτσι
ανοίγεται μπροστά μας ένα αχανές βασίλειο παραδοξοτήτων. Όλα τα πράγμα- τα
είναι αγέννητα, αλλά και αφού γεννηθούν παραμένουν αξεχώριστα από το αρχικό
Κενό. Όλα τα πράγματα είναι ανενεργά, αλλά ακόμη και η αυτοπροσπάθεια δεν είναι
διαφορετική από την ειρηνική γαλήνη της Νιρβάνα. Σαν την ταυτότητα του
υποκειμένου και του αντικειμένου, αυτή η κενότητα είναι Ως Έχει, πέρα από όλες
τις πιθανότητες παρανόησης, πέρα από όλες τις κατηγορίες της σκέψης. Αυτή είναι
πέρα από όλες τις δυνατότητες επιτεύγματος. —με το σώμα. με τις λέξεις, ή με
τις σκέψεις.— και όμως τα υπερνικά όλα.
(5) Αλλά ακόμη και αυτή η
άποψη πρέπει πάλι να ξεπεραστεί. Οι παραδοξολογίες τελικά έχουν μείνει πίσω,
και έρχεται κανείς σ’ ένα στάδιο σιωπής, όπου δεν μπορεί να
ειπωθεί απολύτως τίποτε.
Η «Σούτρα της Καρδιάς- (Αρ. 54) έχει
αυτά τα πέντε στάδια υπόψη όταν τελειώνει με τη μάντρα:
-Έφυγε, έφυγε, έφυγε
πέρα. έφυγε εντελώς μακριά, ω η αφύπνιση, όλοι χαιρετήστε!· «Έφυγε» από τα
δεδομένα της κοινής αίσθησης στα ντάρμας και την κενότητα τους. -Έφυγε», από
την ερωτική τρέλα με τα εθισμένα (συμβατικά) ντάρμας, στην απάρνησή τους λόγω
της κενότητας τους. «Έφυγε πέρα», στο Ανέθιστο και στην κενότητα του.
«Έφυγε εντελώς μακριά-, ακόμη και πέρα
από τη διαφορά μεταξύ του κόσμου και της Νιρβάνα, σε μια υπερβατική
μη-διττότητα. στην οποία η βεβαίωση και η άρνηση ταυτίζονται σε μια κενότητα.
-Ω τ» αφύπνιση·, το τελικό στάδιο της υπερβατικής κενότητας, στην οποία ο βαθύς
ύπνος επιτέλους τελείωσε. Θα γίνει φανερό ότι η λέξη «κενότητα· σε κάβε
περίπτωση αποκτά τη σημασία της από τη συναφή έκφραση η οποία δημιουργήθηκε από
κάποια πνευματική συμπεριφορά. Έξω από αυτή τη συναφή έκφραση δεν σημαίνει
απολύτως τίποτε.
Για να επαναλάβω ακόμη μια φορά: Η
κενότητα δεν είναι μια θεωρία, αλλά μια σκάλα που φτάνει στο αόριστο. Η σκάλα
δεν βρίσκεται εκεί σαν αντικείμενο συζήτησης, αλλά για να την ανέβει κάποιος.
Αν δεν ανέβει κανείς τα πρώτα σκαλοπάτια, τα πιο πάνω τότε σκαλοπάτια, νομίζω
φαίνονται πολύ απόμακρα. Όσο κανείς ανεβαίνει, αυτά έρχονται κοντύτερα. Η
«κενότητα- χρησιμοποιείται σαν παραδοσιακός όρος για να εκφράσει την πλήρη
άρνηση αυτού του κόσμου με την άσκηση της σοφίας. Η κεντρική ιδέα είναι η
ολοκληρωτική άρνηση, η πλήρης απελευθέρωση του κόσμου γύρω μας σε όλες του τις
όψεις και σε όλο του το εύρος. Είναι μια πρακτική ιδέα και ενσαρκώνει μια
έμπνευση, όχι άποψη. Η μόνη της χρησιμότητα είναι να μας βοηθήσει να
απαλλαγούμε από αυτό τον κόσμο και από την άγνοια που μας δένει μαζί του. Δεν
έχει μόνο μια σημασία, αλλά πολλές οι οποίες μπορούν να απλωθούν στο διαδοχικά
στάδια της πραγματικής προσπάθειας για την υπέρβαση αυτού του κόσμου μέσω της
σοφίας. Δεν είναι δυνατόν φυσικά, να καταλάβει ο καθένας τι σημαίνει κενότητα.
Σε αυτή την περίπτωση είναι καλύτερα να ασχοληθεί με κάτι άλλο.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου