ΣΑΝΓΚΑΡΑΚΣΙΤΑ [ΟΡΑΜΑ ΚΑΙ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗ] Κεφάλαιο 1

ΣΑΝΓΚΑΡΑΚΣΙΤΑ

ΟΡΑΜΑ ΚΑΙ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗ

Μια εισαγωγή στο Ευγενές Οκταπλό Μονοπάτι του Βούδδα

Κεφάλαιο 1

Η Φύση της Ύπαρξης: Τέλεια Θέαση

Όσο λίγα κι αν ξέρουμε για το βουδδισμό θα γνωρίζουμε τουλάχιστον το ότι είναι ένα Μονοπάτι ή μία Οδός. Είναι ένα Μονοπάτι ή μία Οδός που οδηγεί στη συνειδητοποίηση της Αλήθειας, ή της ενότητας με την Αλήθεια, την οποία ονομάζουμε Φώτιση, Νιρβάνα ή συνειδητοποίηση της φωτισμένης φύσης μας. Αυτό το Μονοπάτι ή Οδός βρίσκει έκφραση σε μια σειρά διαφορετικών εννοιοποιήσεων από τις οποίες το Ευγενές Οκταπλό Μονοπάτι είναι πιθανότατα η γνωστότερη.

Το Ευγενές Οκταπλό Μονοπάτι αποτελεί την τέταρτη από τις Τέσσερις Ευγενείς Αλήθειες. Αν ανατρέξουμε στον Πρώτο Διάλογο του Βούδδα, -το Διάλογο πάνω στο Γύρισμα του Τροχού του Ντάρμα, που πραγματοποιήθηκε στο Άλσος των Ελαφιών του Σαρνάθ λίγο μετά την επίτευξη της Ανώτερης Φώτισης- θα βρούμε ότι το πιο σημαντικό μέρος του, διαμέσου του οποίου ο Βούδδας αποκάλυψε τη μεγάλη πνευματική του ανακάλυψη στην ανθρωπότητα, ήταν αυτό που αναφερόταν στις Τέσσερις Ευγενείς Αλήθειες: την οδύνη, την αιτία της οδύνης, την εξάλειψη της οδύνης, και την οδό που οδηγεί στην εξάλειψη της οδύνης. Η τελευταία εξ αυτών δεν είναι τίποτα άλλο παρά το Ευγενές Οκταπλό Μονοπάτι.

Έτσι, αν ακολουθήσουμε την πορεία της βουδδιστικής ιστορίας, από Σχολή σε Σχολή, Παράδοση σε Παράδοση -στην Ινδία, στο Θιβέτ, στην Μπούρμα, στην Ταϋλάνδη, στην Ιαπωνία ή στην Κεϋλάνη- οπουδήποτε κι αν απλώθηκε ο βουδδισμός, θα βρούμε αναφορές στις Τέσσερις Ευγενείς Αλήθειες, και ειδικότερα στο Ευγενές Οκταπλό Μονοπάτι. Επομένως, αν δεν είμαστε εξοικειωμένοι με αυτές της Αλήθειες, και ειδικότερα την Αλήθεια της οδού, αν δεν έχουμε εντρυφήσει σ' αυτές, τότε γνωρίζουμε πολύ λίγα σχετικά με το βουδδισμό.

Ο όρος Ευγενές Οκταπλό Μονοπάτι είναι η μετάφραση του Σανσκριτικού άρυα-αστανγκίκα-μάργκα (παλί: άριυα-αττχανγκίκα-μάγκα), η λέξη που μεταφράζουμε ως "ευγενές" είναι η άρυα. Στην αρχαία Ινδία η λέξη αυτή χρησιμοποιούταν με έννοια φυλετική, και αναφερόταν στους κατακτητές που κατέβηκαν από την κεντρική Ασία στις ινδικές πεδιάδες, διαμέσου των βορειοδυτικών περασμάτων, κατακτώντας τον ιθαγενή πληθυσμό. Mε το πέρασμα των αιώνων, ο όρος άρυα και το παράγωγο "άρειος" απέκτησε ηθικές και πνευματικές αποχρώσεις. Στο βουδδισμό η λέξη αυτή φέρνει στο νου οτιδήποτε έχει να κάνει άμεσα ή έμμεσα με τη συνειδητοποίηση της Απόλυτης Πραγματικότητας. Οτιδήποτε σχετίζεται με την πνευματικότητα, είτε είναι το πνευματικό μονοπάτι καθαυτό, η πνευματική φιλοδοξία, ή οποιαδήποτε άλλη άποψη της πνευματικής ζωής, μπορεί να ονομαστεί άρυα. Επομένως άρυα εκτός από "ευγενές" σημαίνει και "ιερό".

Γι' αυτό το λόγο ορισμένοι μεταφραστές αντί για τις Τέσσερις Ευγενείς Αλήθειες και το Ευγενές Οκταπλό Μονοπάτι μιλούν για τις Τέσσερις Ιερές Αλήθειες και το Ιερό Οκταπλό Μονοπάτι. (Ο Λάμα Γκοβίντα, μου διηγήθηκε κάποτε μια διασκεδαστική ιστορία. Στα πρώτα βήματα του βουδδισμού στη Γερμανία υπήρχαν δύο αντίπαλες ομάδες: η μία υποστήριζε ότι ο όρος άρυα σήμαινε "ευγενές" και η άλλη ότι σήμαινε "ιερό". Και οι δύο ομάδες, οι υποστηριχτές της Ευγενούς Αλήθειας και οι υποστηριχτές της Ιερής Αλήθειας, βρίσκονταν συνεχώς στα μαχαίρια. Το γεγονός αυτό δείχνει τους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι χαλάνε τις καρδιές τους και η ιστορία του μας διδάσκει ότι δεν πρέπει να παρασυρόμαστε από τις λέξεις. Αν και αδιαφιλονίκητα υπάρχει μια κάποια διαφορά μεταξύ "ευγενούς" και "ιερού", η όλη αντιπαράθεση αφορούσε ένα πρόβλημα σχετικά ελάσσονος σημασίας.)

Η Σανσκριτική λέξη άστα σημαίνει απλά "οκτώ", ενώ άνγκα σημαίνει "μέλος", "μέρος" ή ακόμα "φύτρο". Σε μερικές σύγχρονες ινδικές γλώσσες, για παράδειγμα, χρησιμοποιείται η έκφραση πανκανγκαπρανάμα ή προστερνισμός με "πέντε μέλη", δηλαδή με τα χέρια, τα πόδια και το κεφάλι. (Στα σανσκριτικά και τα παλί το κεφάλι ονομάζεται ουτταμάνγκα ή "υψηλότερο μέλος".) Έτσι, ενώ συνήθως αντιλαμβανόμαστε το Ευγενές Οκταπλό Μονοπάτι ως κάτι που αποτελείται από οκτώ διαδοχικά βήματα ή στάδια, η χρήση της λέξης άνγκα υποδηλώνει ότι αυτά τα βήματα είναι μάλλον ταυτόχρονα παρά διαδοχικά. Ουσιαστικά το μονοπάτι λέγεται οκταπλό γιατί αποτελείται από οκτώ μέλη και όχι επειδή αποτελείται από οκτώ βήματα. Τέλος μάργκα σημαίνει "μονοπάτι" ή "οδός".

Τέλεια Θέαση

Το πρώτο "βήμα" του Ευγενούς Οκταπλού Μονοπατιού λέγεται σάμυαγκ-ντρίστι στα σανσκριτικά (σάμμα-ντίτχι στα παλί). Συνήθως μεταφράζεται ως Σωστή Κατανόηση, αλλά μια τέτοια απόδοση δεν είναι ιδιαίτερα ικανοποιητική. Σε τέτοιες περιπτώσεις, όπως συχνά συμβαίνει με βουδδιστικούς όρους και εκφράσεις, μπορούμε να εντοπίσουμε το πραγματικό νόημα της λέξης ανατρέχοντας στην ετυμολογία της. Τι σημαίνει σάμυαγκ-ντρίστι λοιπόν; Σάμυακ (ή σάμυαγκ) που προηγείται των άνγκας ή των μελών του μονοπατιού, σημαίνει "σωστό", "ολόκληρο", "επαρκές", "ακέραιο", "ολοκληρωμένο", "τέλειο". Σίγουρα δεν πρόκειται για "σωστό" ως αντίθετο του "λάθος". Αν μιλήσουμε για "Σωστή Κατανόηση" δίνουμε την εντύπωση μίας "σωστής" κατανόησης σε αντίθεση με μία "λάθος" κατανόηση, ή "σωστή" συμπεριφορά σε αντίθεση με μία "λάθος" συμπεριφορά, κ.τ.λ. Έτσι δίνουμε την εντύπωση μιας περιορισμένης "ηθικοπλαστικής" αντίληψης του μονοπατιού. Αλλά σάμυακ σημαίνει πολλά περισσότερα από "σωστό". Όπως ήδη ανέφερα, σημαίνει επίσης "ολόκληρο", "επαρκές", "ακέραιο", "ολοκληρωμένο", "τέλειο". Πιθανότατα η καλύτερη απόδοση είναι ως "τέλειο".

Το Ντρίστι βγαίνει από μία ρίζα που σημαίνει "βλέπω", όπως και "όραση", "θέα", "όραμα". Δε σημαίνει απλά "κατανόηση", και σίγουρα δεν σημαίνει κατανόηση με την καθαρά θεωρητική, διανοητική ή αφηρημένη έννοια της λέξης. Σημαίνει κάτι το ευθύ, το άμεσο, το διαισθητικό. Αν αφελώς αποδώσουμε το σάμυαγκ-ντρίστι, το πρώτο βήμα του μονοπατιού, ως Σωστή Κατανόηση, τότε αναπόφευκτα το διαστρεβλώνουμε -έστω και ανεπαίσθητα- πριν καλά-καλά αρχίσουμε τη μελέτη και την άσκησή μας στη διδασκαλία του Βούδδα. Η έννοια του σάμυαγκ-ντρίστι είναι μάλλον πλησιέστερη στην "Ακέραιη Θέα" ή την "Τέλεια Θέαση". Αν το αποδώσουμε με αυτόν τον τρόπο, τότε βρισκόμαστε πιο κοντά στο πραγματικό της νόημα, πιο κοντά στην "καρδιά" της έκφρασης. Αν συγκρίνουμε τις δύο μεταφράσεις και προσπαθήσουμε να αξιολογήσουμε την πνευματική τους εμβέλεια, θα διαπιστώσουμε ότι η "Τέλεια Θέαση", εκφράζει κάτι διαφορετικό από τη "Σωστή Κατανόηση" που ακούγεται πιο κοινότυπη, πιο τετριμμένη και εγκεφαλική. Αλλά αν πούμε "Τέλεια Θέαση" τότε είναι σαν ν' ανοίγεται μπροστά μας ένας νέος κόσμος, σαν να έχει ανοίξει μια νέα διάσταση. Ας χρησιμοποιήσουμε λοιπόν, προς το παρόν, την απόδοσή της ως "Τέλεια Θέαση": μία θέαση της φύσης της ύπαρξης, της αλήθειας ή της πραγματικότητας που βρίσκεται πίσω από τα φαινόμενα.

Το Μονοπάτι της Θέασης και το Μονοπάτι της Μεταμόρφωσης

Σύμφωνα με τη βουδδιστική παράδοση της Ινδίας, το Ευγενές Οκταπλό Μονοπάτι διαιρείται οργανικά σε δύο γενικές κατηγορίες. Η πρώτη, είναι το "Μονοπάτι της Θέασης" (ντάρσανα-μάργκα), και η δεύτερη το "Μονοπάτι της Μεταμόρφωσης" (μπάβανα-μάργκα). Έτσι το Ευγενές Οκταπλό Μονοπάτι διαιρείται σε δύο μικρότερα "Μονοπάτια", με την έννοια των δύο διαδοχικών σταδίων. Το Μονοπάτι της Θέασης αντιστοιχεί στο πρώτο βήμα, το πρώτο άνγκα, την Τέλεια Θέαση. Το Μονοπάτι της Μεταμόρφωσης αντιστοιχεί στα επτά εναπομείναντα "βήματα": Τέλειο Συναίσθημα, Τέλειος Λόγος, Τέλεια Συμπεριφορά, Τέλεια Εργασία, Τέλεια Προσπάθεια, Τέλεια Επίγνωση και Τέλειος Διαλογισμός. Αυτή η διαίρεση είναι σημαντική γιατί η Τέλεια Θέαση αντιστοιχεί στα αρχικά στάδια της πνευματικής βίωσης και κατανόησης, ενώ το υπόλοιπο του Οκταπλού Μονοπατιού αντιστοιχεί στη μετουσίωση ολόκληρου του εαυτού μας -σε όλα του τα ύψη και τα βάθη, σε όλες του τις διαστάσεις- σε συνάρτηση με την αρχική πνευματική βίωση και κατανόηση. Το Μονοπάτι της Μεταμόρφωσης αντιστοιχεί σε μία ολοκληρωτική και πολύπλευρη μεταμόρφωση της συναισθηματικής μας ζωής, του λόγου μας, της επικοινωνίας μας με τους άλλους, της εργασίας μας, κ.τ.λ. Είναι επίσης δυνατόν πρώτα να μετουσιώσει κανείς την εργασία του, που αντιστοιχεί στο πέμπτο "βήμα", πριν από το λόγο του, που είναι μόλις το τρίτο βήμα, στο τέλος όμως με τον άλφα ή τον βήτα τρόπο, ολόκληρος ο εαυτός μας, με τα ύψη και τα βάθη του, το συνειδητό και το ασυνείδητο, πρέπει να μεταστοιχειωθεί.

Αυτή η αρχική πνευματική εμπειρία -η Τέλεια Θέαση ή το Μονοπάτι της Θέασης- μπορεί να παρουσιαστεί με διαφορετικούς τρόπους σε διαφορετικά άτομα. Δεν έχει μια καθολική μορφή. Πράγματι, η μεγάλη ποικιλία που χαρακτηρίζει τους ανθρώπους αντικατοπτρίζεται στην πνευματική ζωή και στον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι οδηγούνται στην πνευματική ατραπό.

Για μερικούς το Μονοπάτι της Θέασης έρχεται ως αποτέλεσμα μιας προσωπικής τραγωδίας, πένθους ή απώλειας. Όλη τους η ύπαρξη δονείται και αναστατώνεται σαν να είχε συμβεί ένας σεισμός που ισοπέδωσε ό,τι αγαπούσαν. Και μέσα από τα συντρίμμια, μέσα από τα ερείπια της ζωής τους, αρχίζουν να ψάχνουν, να κοιτάζουν βαθύτερα, ν' αναρωτιόνται για το νόημα και το σκοπό της ζωής.

Για άλλους η Τέλεια Θέαση μπορεί να έρθει ως αποτέλεσμα μιας μυστικιστικής εμπειρίας. (Δε μ' αρέσει ιδιαίτερα η λέξη "μυστικιστική", καθώς είναι φορτισμένη με οτιδήποτε έχει να κάνει με τα "μυστήρια" και το κυνήγι τους, τη χρησιμοποιώ όμως ελλείψει μιας άλλης καλύτερης.) Μπορεί κανείς να βρει αρκετές τέτοιες μυστικιστικές εμπειρίες να περιγράφονται στο βιβλίο του Bucke, Cosmic Consciousness (Κοσμική Συνείδηση), που δημοσιεύτηκε το 1901 και ακόμα και σήμερα αξίζει να το διαβάσει κανείς. Προξενεί έκπληξη το γεγονός ότι τόσοι πολλοί άνθρωποι είχαν μια τέτοια εμπειρία, κάποια σπάνια στιγμή έκστασης, ενόρασης, ή φοβερά έντονης αγάπης, εμπειρίες που χωρίς καμία από μέρους τους προετοιμασία, τους κατέλαβαν, τους παρέσυραν, τους ανύψωσαν σε μια νέα διάσταση και άλλαξαν ριζικά τον τρόπο με τον οποίο έβλεπαν τη ζωή. Επίσης ως μυστικιστικές εμπειρίες μπορούμε να κατατάξουμε την εμπειρία της φύσης, όπως π.χ. όταν μένουμε με το στόμα ανοιχτό μπροστά σ' ένα μαγικό ηλιοβασίλεμα, ή όταν σε μια εκδρομή μας στην εξοχή βιώνουμε μία υπέροχη και ολοκληρωτική γαλήνη που διαπερνάει τα πάντα.

Μερικές φορές το Μονοπάτι της Θέασης μπορεί να επέλθει ως αποτέλεσμα ενός όμορφου πίνακα ή ενός μουσικού κομματιού. Σε τέτοιες περιπτώσεις μπορεί να μεταφερθούμε σε μία νέα διάσταση ύπαρξης. Μερικές φορές μπορεί να έρθει ως αποτέλεσμα βαθύ και μακρόχρονου συλλογισμού. Μερικοί άνθρωποι αποπειρώνται να συλλάβουν την αλήθεια διαμέσου του νου. Προσπαθούν να βυθομετρήσουν τον ωκεανό της ύπαρξης διαμέσου της διανόησης και της λογικής. Αυτός είναι ο τρόπος του σκεπτόμενου ανθρώπου, του φιλόσοφου, του σοφού. Μερικοί άνθρωποι κυριολεκτικά καθοδηγούνται από τη λογική τους στην Πραγματικότητα, στο Μονοπάτι της Θέασης.

Άλλοι μπορεί να το βιώσουν για έναν πολύ διαφορετικό λόγο, ως αποτέλεσμα της άσκησης του διαλογισμού. Όταν ο νους έχει συστηματικά γαληνευθεί και ενώ οι σκέψεις παύουν να υπάρχουν η συνείδηση παραμένει καθαρή, τότε, κάτω από αυτές τις συνθήκες, είναι δυνατό να βιώσει κανείς την Τέλεια Θέαση.

Τελικά, η Τέλεια Θέαση μπορεί να επέλθει, τουλάχιστον για κάποια άτομα, ως αποτέλεσμα του συνόλου των εμπειριών της ζωής τους, ιδίως όταν μεγαλώνουν και η αντίληψή τους ωριμάζει. Όταν όλα τα διαφορετικά υφάδια ενώνονται και το "υφαντό" της ζωής τους φαίνεται ν' αποκτάει μια κάποια σημασία, ν' αντανακλάει κάποιο νόημα, τότε, μέσα από τα βάθη της φυσικής ωρίμανσης ως ανθρώπινα όντα, μπορεί να βιώσουν την Τέλεια Θέαση. Βέβαια, δεν ισχυρίζομαι ότι η σοφία μπορεί να έρθει αυτόματα με την ηλικία. Τουναντίον! Αν είχαν έτσι τα πράγματα τότε δε θα χρειαζόταν να προσπαθήσουμε ιδιαίτερα όταν είμαστε νέοι. Αλλά αναμφισβήτητα, γι' αυτούς που έζησαν με αυθεντικότητα τη ζωή τους, καθώς γίνονται πιο πράοι και πιο εύπλαστοι, και καθώς οι εμπειρίες τους αποκτούν μία διαφάνεια, τότε μπορεί να βιώσουν το Μονοπάτι της Θέασης.

Επομένως, το Μονοπάτι της Θέασης μπορεί να αποκαλυφθεί μ' ένα σωρό διαφορετικούς τρόπους σε διαφορετικούς ανθρώπους. Σε μερικούς μάλιστα έχει εμφανιστεί σε όνειρο. Αλλά με όποιο τρόπο κι αν εμφανίζεται πρέπει να προσέξουμε να μη μας ξεφύγει, να μην το ξεχάσουμε. Κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί πολύ εύκολα καθώς, όπως λέει και ο Wordsworth, "Ο κόσμος παραείναι μαζί μας" ("The world is too much with us"). Μπορεί να έχουμε μια τόσο όμορφη εμπειρία που να πιστέψουμε ότι δε θα την ξεχάσουμε ποτέ. Αλλά μετά από λίγο καιρό, μερικές μέρες ή βδομάδες, μας έχει διαφύγει. Και είναι σαν να μη μας είχε συμβεί ποτέ. Επομένως πρέπει να την εναγκαλιστούμε, να την καλλιεργήσουμε, να την αναλύσουμε -να προσπαθήσουμε να την εμβαθύνουμε, να την διαλευκάνουμε και να την αναπτύξουμε- με συστηματικότητα. Πρέπει, εν καιρώ, να της επιτρέψουμε να διαποτίσει και να μετουσιώσει ολόκληρο τον εαυτό μας, κάθε έκφανση της ζωής μας.

Ανακεφαλαιώνοντας, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι ο σκοπός αυτής της σημαντικότατης βουδδιστικής διδασκαλίας, του Μονοπατιού της Θέασης και του Μονοπατιού της Μεταμόρφωσης, είναι να μας κάνει ικανούς να ανυψώσουμε τη ζωή μας στο επίπεδο των υψηλότερων στιγμών της. Αυτό είναι το νόημα της πνευματικής εξέλιξης. Και σ' αυτό αποσκοπεί κανείς όταν ακολουθεί το Ευγενές Οκταπλό Μονοπάτι. Στο να επιτύχει δηλαδή την Τέλεια Θέαση με τον ένα ή τον άλλο τρόπο και μετά να μεταμορφώσει όλο του το Είναι σύμφωνα με αυτή την θέαση.

Η Φύση της Ύπαρξης

Τι σημαίνει Τέλεια Θέαση; Στη βουδδιστική λογοτεχνία υπάρχουν πολλές περιγραφές της Σωστής Κατανόησης, όπως συχνά μεταφράζεται η Τέλεια Θέαση. Μπορούμε να πούμε ότι υπάρχουν πάρα πολλές περιγραφές και ότι πολλές από αυτές όχι μόνο δε βοηθάνε καθόλου αλλά μπορεί να είναι και παραπλανητικές. Κάτω από την επικεφαλίδα της Σωστής Κατανόησης, πολλοί από αυτούς που γράφουν για τον βουδδισμό θα ήθελαν να συμπεριλάβουν το σύνολο του βουδδιστικού δόγματος. Οτιδήποτε δε χωράει κάτω από οποιαδήποτε άλλη επικεφαλίδα τοποθετείται εδώ. "Σε τελική ανάλυση", φαίνεται να πιστεύουν, "όλα είναι θέμα Σωστής Κατανόησης, όλα είναι κάτι που πρέπει να κατανοηθεί". Έτσι, εδώ στοιβάζονται όλα - ολόκληρο το δόγμα, το σύνολο των διδασκαλιών, η όλη φιλοσοφία. Αυτό συντελεί στη δημιουργία λανθασμένων εντυπώσεων. Έχω διαπιστώσει ότι συχνά μαθητές τού βουδδισμού πιστεύουν ότι η Σωστή Κατανόηση -το πρώτο βήμα του Ευγενούς Οκταπλού Μονοπατιού- απαιτεί τη λεπτομερή μελέτη του συνόλου της βουδδιστικής σκέψης και την απόκτηση κάποιου είδους διδακτορικού διπλώματος στη βουδδιστική φιλοσοφία. Νομίζουν ότι πριν εισαχθεί κανείς στο Ευγενές Οκταπλό Μονοπάτι πρέπει πρώτα να μάθει τα πάντα σχετικά με τις σχολές Μαντυαμίκα και Γιογκατσάρα, την Σαρβαστιβάδα και την Σαουτράντικα, καθώς επίσης και τις σχολές της Τιεν Τάι και της Αβαταμσάκα, κ.τ.λ. Μόνο τότε πιστεύουν ότι είναι δυνατό να βάλει το πόδι του κανείς στο Μονοπάτι και να αρχίσει να βάζει σ' εφαρμογή όσα διδάσκει ο βουδδισμός.

Κι όμως τα πράγματα δεν είναι διόλου έτσι. Πρέπει να δώσουμε έμφαση στο ότι σάμυαγκ-ντρίστι σημαίνει απλά Τέλεια Θέαση. Δεν έχει τίποτα να κάνει με τη μελέτη των διαφορετικών σχολών της βουδδιστικής φιλοσοφίας. Εκφράζει ένα όραμα και ως όραμα είναι κάτι το ευθύ και άμεσο που έχει περισσότερα κοινά στοιχεία με την πνευματική εμπειρία παρά με την εγκεφαλική κατανόηση. Αυτή η εμπειρία, αυτή η ενόραση, μπορεί κάλλιστα να εκφραστεί διανοητικά, διαμέσου θρησκειακών εννοιών, φιλοσοφικών συστημάτων κ.τ.λ., αλλά δεν ταυτίζεται μ' αυτά. Το καθαυτό όραμα βρίσκεται πέρα και πάνω από αυτά.

Τι είναι λοιπόν η Τέλεια Θέαση; Μπορεί να πει κανείς ότι είναι η θέαση της φύσης της ύπαρξης. Αλλά τι μας αποκαλύπτει αυτή η θέαση; Τι είναι η φύση τής ύπαρξης; Είναι δύσκολο ν' απαντήσουμε σ' αυτή την ερώτηση γιατί είναι εύκολη, υπερβολικά εύκολη. Και αυτό δεν είναι οξύμωρο. Το πρόβλημα είναι ότι μας παρέχεται μια πληθώρα εννοιών, μια εκτενής βουδδιστική φιλοσοφία. Είναι πολύ εύκολο να χρησιμοποιήσουμε μερικούς τεχνικούς όρους, ν' αναφερθούμε στο τάδε και το δείνα σύστημα και ν' αποφανθούμε ότι αυτή είναι η φύση της ύπαρξης σύμφωνα με το βουδδισμό. Αλλά αυτό είναι πολύ επιφανειακό, πολύ εύκολο. Πρέπει να ελέγχουμε την προθυμία μας ν' απαντάμε με αφηρημένες έννοιες. Αυτό που προσπαθούμε να μεταδώσουμε δεν είναι απλά μια ομάδα εννοιών, ένα φιλοσοφικό σύστημα με την ακαδημαϊκή του έννοια, αλλά αυτό που ο ίδιος ο Βούδδας, με το ίδιο του το στόμα, ξεκάθαρα ονόμασε ντρίστι - ένα όραμα.

Υπάρχουν δύο τρόποι με τους οποίους μπορεί κανείς να μεταδώσει ένα όραμα - διαμέσου εικόνων και διαμέσου εννοιών. Στο βουδδισμό υπάρχουν τρεις κύριες απεικονίσεις της φύσης της ύπαρξης (ο Τροχός της Ζωής, ο Βούδδας και το Μονοπάτι). Από τη στιγμή που αυτές οι εικόνες προσπαθούν να μεταδώσουν ένα όραμα, θα βοηθούσε αρκετά να τις κατανοήσουμε αντί απλά να τις "σκεφτόμαστε" σ' ένα αφηρημένο επίπεδο και έτσι να ξεγελάμε τον εαυτό μας ότι τις έχουμε κατανοήσει.

Ο Τροχός της Ζωής

Ο Τροχός της Ζωής αποτελείται από τέσσερις ομόκεντρους κύκλους. Μέσα στο κεντρικό κύκλο, που αποτελεί το κεντρικό τμήμα του τροχού, βρίσκονται τρία ζώα: ένας κόκορας, ένα φίδι και ένας χοίρος. Το καθένα δαγκώνει την ουρά του μπροστινού του. Τα ζώα αυτά συμβολίζουν τα τρία δηλητήρια: της απληστίας, του μίσους και της πλάνης, που ελέγχουν το νου μας και κινούν τον τροχό της επίγειας ύπαρξης. Ο αμέσως επόμενος κύκλος διαιρείται σε δύο ίσα μέρη: το ένα μαύρο και το άλλο άσπρο. Το άσπρο αντιστοιχεί στο καλό ή ηθικό μονοπάτι που οδηγεί προς τα πάνω, σε επίπεδα ευτυχίας. Το μαύρο αντιστοιχεί στο κακό ή ανήθικο μονοπάτι που οδηγεί προς τα κάτω, σε επίπεδα δυστυχίας. Ο τρίτος κύκλος διαιρείται σε έξι μέρη που αντιστοιχούν στους διαφορετικούς "κόσμους" ή σφαίρες ύπαρξης στις οποίες -σύμφωνα με το βουδδισμό- τα έμβια όντα συνεχώς επαναγεννιούνται. Αυτοί οι έξι κόσμοι είναι οι κόσμοι των θεών, των τιτάνων, των πεινασμένων φαντασμάτων, των όντων της κόλασης, των ζώων και των ανθρώπων. Ο τελευταίος κύκλος, ο οποίος αποτελεί τη στεφάνη του τροχού, χωρίζεται σε δώδεκα μέρη, τα λεγόμενα νιντάνας ή κρίκοι οι οποίοι απεικονίζουν τη διαδικασία που ονομάζεται Εξαρτημένη Προέλευση ή Αλληλοεξαρτώμενη Καταγωγή (πρατίτυα-σαμουτπάντα). Τα νιντάνας δείχνουν με λεπτομέρεια όλη τη διαδικασία της γέννησης, της ζωής, του θανάτου και της επαναγέννησης.

Πρόκειται για την πρώτη μεγάλη εικόνα, το πρώτο μεγάλο σύμβολο που αρχίζουμε να βλέπουμε όταν έχουμε ένα όραμα που αφορά τη φύση της ύπαρξης. Βλέπουμε όλη την εξαρτημένη επίγεια ύπαρξη να περιστρέφεται σαν ένας μεγάλος τροχός -ένας Τροχός της Ζωής, ένας Τροχός του Θανάτου- συμπαρασύροντας όλες τις αισθανόμενες υπάρξεις, συμπεριλαμβανομένου και του εαυτού μας. Βλέπουμε ότι ο Τροχός της Ζωής είναι στην ουσία ο εαυτός μας, η αισθανόμενη και εξαρτημένη ύπαρξη.

Ο Βούδδας

Ο Βούδδας συνήθως απεικονίζεται καθισμένος πάνω σ' ένα άνθος λωτού ή κάτω από το Δέντρο Μπόντι, το "Δέντρο της Φώτισης", με τα μακριά κλαδιά του και το θόλο με τα πανέμορφα φύλλα σε σχήμα καρδιάς και το σώμα του να εκπέμπει φως σε διάφορα χρώματα. Υπάρχουν ακόμα πιο περίτεχνες απεικονίσεις αυτού του θέματος. Μία από τις πιο γνωστές είναι του μαντάλα με τους πέντε Βούδδες, που προέρχεται από πιο απόκρυφες διδασκαλίες. Στο κέντρο του βρίσκεται ο Λευκός Βούδδας, στο ανατολικό μέρος βρίσκεται ο Σκούρος Μπλε, στο νότο ο Κίτρινος, στη δύση ο Κόκκινος και στο βορρά ο Πράσινος. Υπάρχουν ακόμα πιο περίτεχνες απεικονίσεις αυτού του θέματος με τη μορφή της "Αγνής Χώρας", ή της "Ευτυχισμένης Χώρας" -Σουκαβάτι- με τον Βούδδα ως κεντρικό προσωπο, περικυκλωμένο από τους ακολούθους του, τους Μποντισάττβες, με σειρές από δέντρα-κοσμήματα, με μαγικά ωδικά πτηνά και άλλα θαυμαστά.

Το Μονοπάτι

Το μονοπάτι της πνευματικής εξέλιξης -ή σπειροειδές μονοπάτι- συνδέει τις δύο προαναφερθείσες εικόνες, δηλαδή ξεκινάει από τον Τροχό της Ζωής και φθάνει στο Βούδδα, ή στο μαντάλα με τους Πέντε Βούδδες.

Αυτές είναι οι τρεις μεγάλες εικόνες με τις οποίες ο βουδδισμός αντιλαμβάνεται την ύπαρξη. Η Τέλεια Θέαση έχει να κάνει, πάνω απ' όλα, με τη συνείδηση της δέσμευσή μας στην εξαρτημένη ύπαρξη όπως αυτή αναπαρίσταται στον Τροχό της Ζωής. Αποτελεί επίσης τη συνείδηση της δυνατότητας της πιθανής μελλοντικής μας Φώτισης, όπως αυτή εκφράζεται με το Βούδδα, το μαντάλα με τους Βούδδες ή την Αγνή Χώρα. Σε τελική ανάλυση αποτελεί ένα όραμα του μονοπατιού ή της οδού που οδηγεί από το ένα στο άλλο, ένα όραμα, αν θέλετε, για ολόκληρη τη μελλοντική μας εξελικτική πορεία.

Η βουδδιστική αντίληψη για τη φύση της ύπαρξης μπορεί επίσης να εκφραστεί διαμέσου εννοιών - αν και πιθανότατα λιγότερο παραστατικά απ' ό,τι με εικόνες. Έτσι, ο παραδοσιακός τρόπος έκφρασης τής Τέλειας Θέασης είναι ν' αντιλαμβάνεται και να κατανοεί κανείς την αλήθεια ορισμένων δογματικών κατηγοριών. Στη συνέχεια, θα αναφερθώ περιληπτικά σε τέσσερις από τις πιο σημαντικές: τις Τέσσερις Ευγενείς Αλήθειες, τα Τρία Χαρακτηριστικά της Εξαρτημένης Ύπαρξης, το κάρμα και την επαναγέννηση, και τις τέσσερις σουνυάτας. Παλεύοντας μ' αυτές τις εννοιολογικές ερμηνείες πρέπει να θυμόμαστε ότι δεν έχουν να κάνουν μόνο και μόνο με μία θεωρητική κατανόηση. Προσπαθούμε, με τη βοήθεια αυτών των δογματικών κατηγοριών, να δούμε μια λάμψη της αλήθειας, να επιτύχουμε μια κάποια αντίληψη για τη φύση της ύπαρξης.

Οι Τέσσερις Ευγενείς Αλήθειες

Η Τέλεια Θέαση συνήθως αποδίδεται στις γραφές ως ένα όραμα ή μία αφομοίωση των Τεσσάρων Ευγενών Αληθειών. Αυτές είναι οι εξής:

1.      Η Αλήθεια της οδύνης, του ανικανοποίητου, της δυσαρμονίας, που βλέπουμε γύρω μας και επίσης βιώνουμε μέσα μας.

2.      Η Αλήθεια του αιτίου της οδύνης το οποίο είναι η εγωιστική επιθυμία, η "δίψα" που υπάρχει μέσα σε μας και στους άλλους.

3.      Η Αλήθεια της εξάλειψης της οδύνης, ο ολοκληρωτικός αφανισμός της οδύνης, η οποία είναι συνώνυμη με την κατάσταση της φώτισης.

4.      Η Αλήθεια της οδού που οδηγεί στην εξάλειψη της οδύνης η οποία είναι το Ευγενές Οκταπλό Μονοπάτι.

Θα ήταν ενδιαφέρον να επισημάνουμε ότι η πρώτη και η δεύτερη από τις Ευγενείς Αλήθειες, δηλαδή αυτή της οδύνης και του αιτίου της οδύνης, αντιστοιχούν στην εικόνα του Τροχού της Ζωής. Η νευρωτική επιθυμία είναι το αίτιο και η οδύνη είναι το αποτέλεσμα, έτσι έχουμε μια σχέση αιτίου-αποτελέσματος, δράσης-αντίδρασης. Με άλλα λόγια βλέπουμε το ίδιο κυκλικό μοτίβο που συμβολίζεται στον Τροχό της Ζωής. Η Τρίτη Ευγενής Αλήθεια, η εξάλειψη της οδύνης, αντιστοιχεί στην εικόνα του Βούδδα ή στο μαντάλα με τους Πέντε Βούδδες. Η Τέταρτη Ευγενής Αλήθεια -το Οκταπλό Μονοπάτι- αντιστοιχεί στην εικόνα με το σπειροειδές μονοπάτι. Είναι εμφανές λοιπόν, ότι οι Τέσσερις Ευγενείς Αλήθειες εκφράζουν διανοητικά ό,τι αυτές οι τρεις εικόνες εκφράζουν παραστατικά. Και οι δύο πρώτες Ευγενείς Αλήθειες εκφράζουν το ίδιο όραμα: ένα όραμα για τη φύση της εξαρτημένης ύπαρξης, του Μη Εξαρτημένου, και του μονοπατιού που οδηγεί από το ένα στο άλλο.

Τα Τρία Χαρακτηριστικά της Εξαρτημένης Ύπαρξης

Τα Τρία Χαρακτηριστικά της Εξαρτημένης Ύπαρξης είναι η οδύνη, η παροδικότητα και η έλλειψη αληθινής ατομικότητας.

1. Η Εξαρτημένη Ύπαρξη είναι Οδύνη

Σύμφωνα με το βουδδισμό υπάρχουν τρία είδη οδύνης. Κατ' αρχάς υπάρχει η καθαυτό οδύνη του σωματικού πόνου, όπως ένας πονόδοντος ή ένα κόψιμο στο δάχτυλο. Μετά υπάρχει η εν δυνάμει οδύνη, όπως όταν έχουμε κάτι που αποτελεί πηγή ευχαρίστησης το οποίο όμως μπορεί να γίνει πηγή οδύνης γιατί ίσως, ή μάλλον σίγουρα, θα πρέπει κάποτε να το εγκαταλείψουμε. Και τελευταία είναι η μεταφυσική οδύνη, που γεννάται από το γεγονός ότι τίποτα το καθημερινό, το επίγειο, ή το εξαρτημένο δεν μπορεί να αποτελέσει πηγή πλήρους ή ολοκληρωτικής ικανοποίησης για το πνεύμα και την καρδιά του ανθρώπου, γιατί αληθινή και διαρκή ικανοποίηση μπορεί να βρει κανείς μόνο στο Μη Εξαρτημένο, μόνο στην ίδια την Αλήθεια. Επομένως, οτιδήποτε δεν ανήκει σ' αυτό το επίπεδο είναι κάποιο είδος οδύνης, έστω και κι αν είναι αμελητέα. Και αυτό σημαίνει ότι κανείς δε θα γίνει ποτέ αληθινά ευτυχισμένος παρά μόνο όταν φτάσει στη Φώτιση.

2. Η Εξαρτημένη Ύπαρξη είναι Παροδική

Όπως πολύ καλά ξέρουμε, κάθε τι το εξαρτημένο είναι παροδικό. Κάθε μέρα, κάθε ώρα και κάθε λεπτό συνειδητοποιούμε ότι τίποτα δε διαρκεί, τίποτα δε μένει. Τα πάντα ρει. Τίποτα δεν παραμένει αναλλοίωτο ούτε για δύο συνεχή δευτερόλεπτα. Κάθε στιγμή που περνάει γερνάμε και τα πράγματα γύρω μας φθείρονται. Δεν υπάρχει καμία σταθερότητα, καμία σιγουριά. Μας αρέσει να πιστεύουμε ότι έχουμε κάτι για πάντα αλλά αυτό το "για πάντα" μπορεί να είναι μερικά χρόνια, μερικές μέρες, μερικές ώρες ή ακόμα μερικά λεπτά. Αυτή είναι μία πολύ σημαντική πλευρά της Τέλειας Θέασης όπως αυτή εκφράζεται μέσω της επίγειας πραγματικότητας: το να βλέπεις, καθαρά και σταθερά, ότι τα πάντα είναι παροδικά, τα πάντα είναι περαστικά, και ότι δεν μπορείς να κρατήσεις τίποτα για πολύ καιρό.

3. Η Εξαρτημένη Ύπαρξη στερείται Αληθινής Ατομικότητας.

Αυτή είναι μάλλον μια δυσνόητη και σκοτεινή πλευρά της Τέλειας Θέασης και θα απαιτούσε ένα ολόκληρο κεφάλαιο για τη διαλεύκανσή της. Αυτό που μπορούμε να πούμε εδώ, είναι ότι πουθενά στην Εξαρτημένη Ύπαρξη ή στον εαυτό μας, ως εξαρτημένο φαινόμενο, δεν μπορούμε να βρούμε την αληθινή ύπαρξη, την αληθινή ατομικότητα ή πραγματικότητα. Αν εξετάσουμε τους εαυτούς μας συχνά συνειδητοποιούμε το πόσο κενοί, ψεύτικοι και κούφιοι είμαστε - ότι οι σκέψεις μας δεν είναι αληθινές σκέψεις, τα συναισθήματά μας δεν είναι αληθινά συναισθήματα. Δεν νιώθουμε τον εαυτό μας ως κάτι το αληθινό, το γνήσιο ή το αυθεντικό. Όντως, δεν υπάρχει περίπτωση να βρούμε γνησιότητα, αυθεντικότητα ή αληθινή ατομικότητα στο επίγειο ή εξαρτημένο επίπεδο παρά μόνο στο επίπεδο της Μη Εξαρτημένης Πραγματικότητας.

Κάρμα και Επαναγέννησης 

Αυτό το μέρος του δόγματος, ή της έκφρασης τής Τέλειας Θέασης διαμέσου εννοιών, παρουσιάζεται ιδιαίτερα ζωντανά, μερικές φορές σχεδόν παραστατικά, στις βουδδιστικές γραφές. Λέγεται ότι την παραμονή της φώτισης, ο Βούδδας και τα υπόλοιπα φωτισμένα όντα είδαν μία μεγάλη παρέλαση από γεννήσεις, θανάτους και επαναγεννήσεις, όχι μόνο δικές τους αλλά και άλλων όντων - όλων των υπολοίπων όντων. Ακολουθώντας την όλη διαδικασία του κάρμα, από τη μία ζωή στην άλλη, είδαν πολύ καθαρά πως οι άνθρωποι υποφέρουν ή βρίσκουν την ευτυχία εξαιτίας των προηγούμενων πράξεών τους και πώς επαναγεννιούνται ανάλογα με τον τρόπο που έζησαν στις προηγούμενες ζωές τους.

Οι κατηγορίες του δόγματος που ήδη αναφέρθησαν -οι Τέσσερις Ευγενείς Αλήθειες, τα Τρία Χαρακτηριστικά της Εξαρτημένης Ύπαρξης, το Κάρμα και η Επαναγέννηση- αποτελούν μέρος της προσπάθειας ν' αποδώσει κανείς με έννοιες μια Τέλεια Θέαση για τη φύση της ύπαρξης. Όλες αυτές οι κατηγορίες πηγάζουν από την παράδοση της Χιναγιάνας. Όμως η Τέλεια Θέαση μπορεί επίσης να εκφραστεί, πιθανότερα σε μεγαλύτερο βάθος, διαμέσου των δογματικών κατηγοριών της Μαχαγιάνας. Η πιο σημαντική από αυτές είναι οι Τέσσερις Σουνυάτας.

Οι Τέσσερις Σουνυάτας

Σουνυάτα σημαίνει στην κυριολεξία κενότητα, σημαίνει όμως πολύ περισσότερα απ' όσα εκφράζει αυτός ο όρος. Ανάλογα με τα συμφραζόμενα σουνυάτα μπορεί να σημαίνει "αληθινό", ή "μη αληθινό", ή "ούτε αληθινό ούτε μη αληθινό" - είναι όντως μια φοβερή λέξη! Ας εξετάσουμε λοιπόν τα οι τέσσερα είδη σουνυάτας, λαμβάνοντας υπόψη ότι δεν είναι απλά αποκυήματα της φαντασίας μας, αλλά απόπειρες να μεταδώσουμε διαμέσου εννοιών ένα όραμα ή κάτι που τα Φωτισμένα Όντα είδαν και βίωσαν.

1. Σαμσκρίτα Σουνυάτα - Η κενότητα του Εξαρτημένου

Κενότητα του Εξαρτημένου σημαίνει ότι η εξαρτημένη, η φαινομενική, η σχετική ύπαρξη στερείται των χαρακτηριστικών του Μη Εξαρτημένου, του Απόλυτου, της Αλήθειας. Τα χαρακτηριστικά του Μη Εξαρτημένου είναι πρώτ' απ' όλα ευτυχία, μετά μονιμότητα (όχι χρονική μονιμότητα αλλά μονιμότητα που υπάρχει σε μία διάσταση όπου ο χρόνος είναι απών), και τέλος η αληθινή ύπαρξη, η Απόλυτη Πραγματικότητα.

Η εξαρτημένη ύπαρξη στερείται όλων αυτών των χαρακτηριστικών του Μη Εξαρτημένου. Τουναντίον, χαρακτηρίζεται από το ανικανοποίητο, την παροδικότητα και τη σχετική αλήθεια επειδή το Εξαρτημένο δεν εμπεριέχει το Μη Εξαρτημένο, η σαμσάρα δεν εμπεριέχει τη νιρβάνα. Σ' ένα πρακτικό επίπεδο αυτό σημαίνει ότι δεν πρέπει να περιμένουμε να βρούμε κατά τη διάρκεια της σχετικής ύπαρξης αυτό που μόνο το Μη Εξαρτημένο, το Απόλυτο, μπορεί να μας δώσει.

2. Ασαμσκρίτα Σουνυάτα - Η κενότητα του Μη Εξαρτημένου

Κενότητα του Μη Εξαρτημένου σημαίνει ότι το Μη Εξαρτημένο στερείται των χαρακτηριστικών του εξαρτημένου. Στο Μη Εξαρτημένο, στην κατάσταση της νιρβάνας, δεν υπάρχει δυστυχία ή πόνος, δεν υπάρχει παροδικότητα και μη πραγματικότητα, τα οποία είναι χαρακτηριστικά του εξαρτημένου. Τουναντίον, υπάρχουν τα αντίθετα χαρακτηριστικά στην πληρότητά τους. Όπως κανείς δε βρίσκει το Εξαρτημένο στο Μη Εξαρτημένο, έτσι δε βρίσκει και το Μη Εξαρτημένο στο Εξαρτημένο.

Αυτά τα δύο πρώτα είδη σουνυάτας είναι κοινά σε όλες τις βουδδιστικές σχολές. Καθώς το ένα αποκλείει το άλλο εμφανώς εκφράζουν μια σχετικά δυϊστική προσέγγιση, που ωστόσο είναι μια απαραίτητη βάση, τουλάχιστον για τα προκαταρκτικά στάδια της πνευματικής ζωής. Πρέπει να κάνουμε αυτό το διαχωρισμό, να συνειδητοποιήσουμε ότι "εδώ είναι το Εξαρτημένο και εκεί είναι το Μη Εξαρτημένο· θέλω να πάω από εδώ ως εκεί". Μας είναι αδύνατον να λειτουργήσουμε διαφορετικά.

Σύμφωνα με τη Χιναγιάνα, Σοφία -το να βλέπουμε τα πράγματα όπως είναι στην πραγματικότητα- σημαίνει να βλέπουμε τα αντικείμενα και τα πρόσωπα του εξωτερικού τοπίου, καθώς και τα νοητικά φαινόμενα του εσωτερικού τοπίου ως -και θα χρησιμοποιήσω έναν τεχνικό όρο- ντάρμας. Η λέξη ντάρμα έχει πολλές σημασίες. Συνήθως σημαίνει "διδασκαλία" ή "δόγμα", αλλά εδώ σημαίνει κάτι αρκετά διαφορετικό. Σύμφωνα με τη Χιναγιάνα δεν υπάρχουν στην πραγματικότητα αντικειμενικά υπαρκτά πράγματα όπως π.χ. ένα σπίτι, ένα δέντρο ή ένας άντρας. Αν τα κοιτάξουμε προσεχτικότερα, αν τα εξετάσουμε και τα αναλύσουμε, γίνονται, κατά κάποιο τρόπο, ανυπόστατα. Σ' ένα βαθύ επίπεδο τείνουν ν' ανάγονται σε μια ροή αναλλοίωτων στοιχείων από απρόσωπες, ανυπόστατες, ψυχοφυσικές διαδικασίες που είναι γνωστές ως ντάρμας.

Ωστόσο, σύμφωνα με τη Μαχαγιάνα, Σοφία -το να βλέπουμε τον κόσμο όπως πραγματικά είναι- σημαίνει αναγωγή των ντάρμας σε σουνυάτα. Το γεγονός ότι αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο υπό τη μορφή προσώπων και αντικειμένων πηγάζει, σύμφωνα με τη Μαχαγιάνα, από μία μείζονα πλάνη. Και αυτή μας η μείζονα πλάνη υπονομεύεται αν αποφασίσουμε να δούμε τα πρόσωπα και τα αντικείμενα ως ντάρμας. Αλλά η Μαχαγιάνα πάει ακόμα πιο μακριά λέγοντας ότι ακόμα κι αν βλέπουμε τα πρόσωπα και τα αντικείμενα ως ντάρμας δε μας εξασφαλίζεται η αντίληψη της απόλυτης πραγματικότητας. Βλέπουμε τα αντικείμενα ως ντάρμας εξαιτίας μιας ελάσσονος πλάνης, η οποία πρέπει με τη σειρά της να υπονομευτεί. Και αυτό γίνεται με το να συνειδητοποιήσουμε ότι ακόμα και τα ντάρμας είναι σουνυάτα. Η Σοφία στη Μαχαγιάνα είναι πιο γνωστή ως η Τελειοποίηση της Σοφίας, ως Πράγκνια Παραμίτα. Με την τελειοποίηση της Σοφίας βλέπουμε τη σουνυάτα πάντα και παντού, και κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες.

Το τρίτο και το τέταρτο είδος σουνυάτας ανήκουν αποκλειστικά στη Μαχαγιάνα.

3. Μάχα Σουνυάτα - Η Μεγάλη Κενότητα

Στη Μαχαγιάνα, "Μάχα", εκτός από την κυριολεκτική της σημασία που σημαίνει "μεγάλος", επίσης σημαίνει "αυτό που έχει σχέση με τη σουνυάτα". Η Μαχαγιάνα είναι το "Όχημα της σουνυάτας".

Στη Μάχα Σουνυάτα ή Μεγάλη Κενότητα συνειδητοποιούμε ότι ο διαχωρισμός μεταξύ Εξαρτημένου και Μη Εξαρτημένου παύει να ισχύει γιατί είναι αποτέλεσμα της δυϊστικής αντίληψης. Μπορεί να περάσουμε δέκα, δεκαπέντε, είκοσι χρόνια της πνευματικής μας ζωής λειτουργώντας με την υπόθεση ότι το εξαρτημένο είναι το εξαρτημένο και ότι το Μη Εξαρτημένο είναι το Μη Εξαρτημένο. Αλλά κάποια στιγμή πρέπει να δούμε την "κενότητα" αυτής της διαφοροποίησης - να καταλάβουμε ότι πρέπει να υπερβούμε αυτόν το διαχωρισμό. Πρέπει όχι απλά να υποθέσουμε ή να κατανοήσουμε διανοητικά ή θεωρητικά αλλά να δούμε και να βιώσουμε το ότι ρούπα και σουνυάτα -μορφή και κενότητα, Εξαρτημένο και Μη Εξαρτημένο, κοινά όντα και φωτισμένα όντα- μοιράζονται την ίδια ουσία, την ίδια απόλυτη Πραγματικότητα. Αυτό σημαίνει Μάχα Σουνυάτα, η Μεγάλη Κενότητα όπου όλες οι διαφοροποιήσεις και οι δυϊσμοί αναιρούνται. Είναι το μεγάλο κενό που τρομάζει τους ανθρώπους, ακόμα και τους πνευματικούς, καθώς φοβούνται μην τους καταπιεί. Θέλουν να παραμείνουν στους δυϊστικούς τρόπους σκέψης -εγώ και οι άλλοι, αυτό και εκείνο- αλλά τελικά όλα αυτά πρέπει να εξομοιωθούν. Αυτή είναι η Σπηλιά της Τίγρης, θαυμαστή γιατί πολλά ίχνη οδηγούν σ' αυτήν, αλλά κανένα έξω από αυτήν. Και γι' αυτό θέλει κανείς να μπει μέσα της.

4. Σουνυάτα Σουνυάτα - Η Κενότητα της Κενότητας

Η Κενότητα της Κενότητας μας διαβεβαιώνει ότι ακόμα και η κενότητα δεν είναι παρά μία έννοια, μία λέξη, ένας ήχος. Στη Μάχα Σουνυάτα συνεχίζουμε να στηριζόμαστε σε κάποια αμυδρά ίχνη νοητικών διαδικασιών, σε κάποιες ήσσονες δυϊστικές εμπειρίες. Ακόμα και αυτό πρέπει κάποτε να το εγκαταλείψουμε. Τότε θα φτάσουμε στη Σουνυάτα Σουνυάτα, και δε θα υπάρχει πλέον τίποτε άλλο για να ειπωθεί. Το μόνο που θα έχει μείνει θα είναι η σιωπή, αλλά μια βαρυσήμαντη σιωπή, μια "βροντερή σιωπή".

Όλες αυτές οι κατηγορίες του δόγματος, είτε πηγάζουν από τη Χιναγιάνα είτε από τη Μαχαγιάνα, προσπαθούν να αποδώσουν εννοιολογικά τη φύση της ύπαρξης. Αλλά παρ' όλη τη σημασία τους δεν πρέπει να εμμένουμε σ' αυτές πέραν του δέοντος, γιατί υπάρχει ο κίνδυνος να μπερδέψουμε την Τέλεια Θέαση με τη Σωστή Κατανόηση στο καθαρά θεωρητικό επίπεδο. Αν δεν κατάφερα τίποτε άλλο, τουλάχιστον ελπίζω να κατάφερα να τονίσω το γεγονός ότι η σάμυαγκ-ντρίστι είναι μία θέαση, μία ενόραση, μία πνευματική εμπειρία, μια βίωση της φύσης της ύπαρξης, σύμφωνα με την οποία πρέπει να μετουσιώσουμε κάθε επίπεδο και κάθε πλευρά της ζωή μας και του εαυτού μας.

Για ν' αποφύγω το κλείσιμο της ανάλυσης της Τέλειας Θέασης μ' ένα ψευδο-φιλοσοφικό τρόπο θα προτιμήσω να χρησιμοποιήσω μία παρομοίωση. Φανταστείτε ότι θέλουμε να κάνουμε ένα ταξίδι με απώτερο σκοπό την κατάκτηση της κορυφής ενός ψηλού βουνού. Τι θα κάνουμε; Πρώτα θα μελετήσουμε ένα χάρτη της ευρύτερης περιοχής, των γύρω πεδιάδων και τελικά του ίδιου του βουνού. Η μελέτη του χάρτη αντιστοιχεί στη θεωρητική μελέτη του βουδδιστικού δόγματος, τη μάθηση όλων όσων έχουν να κάνουν με τη Μαντυαμίκα, τις Γιογκατσάρα, τις Σαρβαστιβάδα κ.τ.λ. Αυτό που επείγει, όμως, είναι να ξεκινήσουμε το ταξίδι μας, να κάνουμε το πρώτο βήμα, για να φτάσουμε τουλάχιστον ως τον πρώτο καταυλισμό. Αυτό αντιστοιχεί στην προκαταρκτική άσκηση των διδασκαλιών του Βούδδα. Κάποια στιγμή, μετά από αρκετές μέρες, βδομάδες ή μήνες ταξιδιού, θα καταφέρουμε να δούμε, μακριά στον ορίζοντα, την κορυφή του βουνού που αποτελεί τον προορισμό του ταξιδιού μας. Έχουμε ακόμα πολύ δρόμο μπροστά μας, και παρόλο που είμαστε ακόμα μακριά από τις πλαγιές του βουνού, μπορούμε να δούμε την αντανάκλαση της χιονισμένης κορυφής. Έχουμε μια άμεση αντίληψη -μια θέαση- του βουνού αν και εκ του μακρόθεν.

Η ικανότητά μας να διακρίνουμε την κορυφή αντιστοιχεί στην Τέλεια Θέαση, και μας δίνει την έμπνευση και το κουράγιο να συνεχίσουμε το ταξίδι μας. Όπου κι αν βρισκόμαστε θα συνεχίσουμε να κοιτάμε την κορυφή και δε θα ξεφεύγουμε ποτέ από το στόχο μας, τουλάχιστον όχι παραπάνω από μερικά λεπτά. Το πόσο μακρύ θα είναι το ταξίδι, πόσες διανυκτερεύσεις πρέπει να κάνουμε, πόσο δύσκολη η διαδρομή, πόσο κρύο ή πόση ζέστη θα κάνει, μας είναι αδιάφορα. Όσο προχωράμε και παραμένουμε εστιασμένοι στην κορυφή, μπορεί ακόμα να μη μας ενδιαφέρει αν δεν έχουμε να φάμε. Μας γεμίζει χαρά η γνώση ότι μέρα με τη μέρα πλησιάζουμε όλο και περισσότερο και ότι κάποια στιγμή θα βρεθούμε στην πλαγιά του βουνού. Η διαδικασία του ταξιδιού, με την κορυφή εν όψει, αντιστοιχεί στη διάβαση των υπόλοιπων σταδίων του Ευγενούς Οκταπλού Μονοπατιού. Μία μέρα, μπορεί να φτάσουμε στις πλαγιές του βουνού. Μπορεί να βρεθούμε ακόμα και στα απάτητα χιόνια της ίδιας της κορυφής - και να συνειδητοποιήσουμε ότι επιτύχαμε τη Φώτιση ή την κατάσταση του Βούδδα.